Το τουρκικό μη επανδρωμένο μαχητικό αεροσκάφος Kızılelma και το νέο περιβάλλον Στρατηγικής και Δικαίου

Γράφει ο Ιωάννης Σιδηρόπουλος

Η αρκετά πρόσφατη πτητική εμφάνιση του Μη Επανδρωμένου Αεροσκάφους (ΜΕΑ – Unmaned Combat Air Vehicle – UCAV) Kizilelma του τουρκικής εταιρείας Bayraktar με δυνατότητες Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ), πρέπει να αντιμετωπιστεί στην Αθήνα όχι απλώς ως ένα ακόμη τουρκικό οπλικό σύστημα, αλλά ως δείκτης της κατεύθυνσης προς την οποία κινείται η αεροπορική ισχύς στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο. Το νέο αυτό αεροσκάφος τοποθετείται στο φάσμα που χαρακτηρίζεται πλέον ως «αναδυόμενα θανατηφόρα αυτόνομα οπλικά συστήματα» (Lethal Autonomous Weapon Systems – LAWS).

Για την Ελλάδα και την Πολεμική Αεροπορία (ΠΑ) της, τα κρίσιμα ερωτήματα δεν είναι «πώς το αντιγράφουμε;» αλλά «τι σημαίνει αυτό για το δίκαιο, τη δυναμική κλιμάκωσης και τη διαχείριση κρίσεων στην περιοχή των ζωτικών συμφερόντων μας;». Ποιοί οι βασικοί επιχειρησιακοί προβληματισμοί, από νομική και διεθνολογική σκοπιά, που πρέπει να διαμορφώσουν την ελληνική σκέψη σε αυτό το πλαίσιο;

Τι είδους σύστημα είναι το Kızılelma από νομική άποψη;

Το Kızılelma έχει σχεδιαστεί ως UCAV με κινητήρα jet, χαμηλή παρατηρησιμότητα, ραντάρ AESA, έλεγχο BLOS (Βeyond Line Of Sight), εσωτερικές θυρίδες οπλισμού, πλήρως αυτόνομη απογείωση και προσγείωση, βελτιστοποιημένο για επιχειρήσεις υψηλού ρυθμού από το νεότευκτο αεροπλανοφόρο του Τουρκικού Ναυτικού, TCG Anadolu, αλλά και χερσαίες βάσεις. Η λειτουργία loyal wingman προβλέπει συνεργασία με επανδρωμένα μαχητικά, με αυξανόμενα επίπεδα αυτονομίας στην πλοήγηση, στη σύγχώνευση αισθητήρων και, ενδεχομένως, στην επιλογή στόχων σε μελλοντικές εκδόσεις.

Το Διεθνές Δίκαιο (ΔΔ) δεν διαθέτει ακόμη ειδική κατηγορία για UCAVs με τεχνητή νοημοσύνη. Το Γραφείο Αφοπλισμού του ΟΗΕ σημειώνει ότι δεν υπάρχει επακριβώς και θεσμικώς συμφωνημένος ορισμός των LAWS, αλλά η κρατική πρακτική και η ειδική βιβλιογραφία συγκλίνουν σε ορισμένα χαρακτηριστικά: αισθητήρες και λογισμικό που επιτρέπουν σε ένα σύστημα, μόλις ενεργοποιηθεί, να επιλέγει και να προσβάλλει στόχους χωρίς περαιτέρω ανθρώπινη παρέμβαση, προσαρμοζόμενο ενδεχομένως σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον. (Disarmament UNODA)

Ανάλογα με το τελικό λογισμικό και το δόγμα χρήσης, μια πλατφόρμα όπως το Kızılelma μπορεί να λειτουργήσει ως:

• Τηλεχειριζόμενο οπλικό σύστημα (άνθρωπος στο βρόχο (loop) για επιλογή και προσβολή στόχων),

• Εποπτευόμενη αυτονομία (άνθρωπος «πάνω από το βρόχο» με εξουσία άρνησης εξουσιοδότησης, ενώ το σύστημα προτείνει και εκτελεί ενέργειες), έως

• Πλήρως αυτόνομη λειτουργία σε ορισμένα σενάρια (π.χ. αμυντική αντίδραση, swarming, προ-προγραμματισμένα προφίλ στόχων).

Για τους Έλληνες σχεδιαστές, το να κατανοήσουν πού ακριβώς τοποθετείται η τουρκική πρακτική σε αυτό το φάσμα είναι σημαντικότατο για έγκυρη νομική και στρατηγική αξιολόγηση

Οι νομικές και κανονιστικές δεσμεύσεις της Ελλάδας

Η Ελλάδα δεν ξεκινά από μηδενική βάση. Ήδη συμμετέχει ενεργά στη διεθνή συζήτηση για τα LAWS:

• Έχει συμμετάσχει στη διάσκεψη κυβερνητικών ειδικών (Group of Governmental Experts – GGE) στα πλάισια της Σύμβασης Συμβατικών Όπλων (Certain Conventional Weapons Convention – CCW) για τα LAWS και έχει υποβάλει εθνική δήλωση, ορίζοντας «πλήρως θανατηφόρο αυτόνομο οπλικό σύστημα» ως εκείνο του οποίου η αποστολή δεν μπορεί να τερματιστεί από ανθρώπινη παρέμβαση μετά την εκτόξευση και το οποίο μπορεί να εντοπίσει, επιλέξει και προσβάλει στόχους αυτόνομα. (docs-library.unoda.org)

• Τον Δεκέμβριο 2023 ψήφισε υπέρ της απόφασης 78/241 της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, που καλεί σε επείγουσα ρύθμιση των LAWS και επιβεβαιώνει την εφαρμογή του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου (ΔΑΔ) σε αυτά τα συστήματα. (Automated Decision Research)

• Στο ΝΑΤΟ, οι σύμμαχοι έχουν υιοθετήσει Σχέδιο Εφαρμογής της Αυτονομίας (Autonomy Implementation Plan), τονίζοντας ότι κάθε χρήση αυτόνομων συστημάτων πρέπει να παραμένει εντός του διεθνούς δικαίου, των συμμαχικών αξιών και της ανθρώπινης ευθύνης. (NATO)

• Παράλληλα, ελληνικοί επαγγελματικοί φορείς έχουν ζητήσει ισχυρούς ηθικούς και νομικούς περιορισμούς στη χρήση ΤΝ σε θανατηφόρα συστήματα. (epe.org.gr)

Από πλευράς πολιτικής, η Αθήνα έχει κατ’επανάληψη καταστήσει σαφές, με διάφορες ευκαιρίες, ότι η ανεξέλεγκτη θανατηφόρα αυτονομία είναι απαράδεκτη και ότι η ανθρώπινη ευθύνη πρέπει να διατηρείται.

Κεντρικά ζητήματα ΔΑΔ για επιχειρήσεις αέρος με ΤΝ στο Αιγαίο

Αν η Τουρκία αναπτύξει το Kızılelma σε αποστολές υψηλής έντασης, αεροπορικής αστυνόμευσης, ναυτική αναγνώριση ή κρούση, η ΠΑ θα πρέπει να αντιμετωπίσει μια σειρά κινδύνων συνδεδεμένων με το ΔΑΔ, ανεξάρτητα από το αν η Ελλάδα αποκτήσει αντίστοιχα συστήματα.

α. Διάκριση και αναλογικότητα σε περιβάλλοντα υψηλής «αταξίας»

Το Αιγαίο και η Ανατολική Μεσόγειος έχουν πυκνή πολιτική αεροπορική και ναυτιλιακή κίνηση και σύνθετες διαμορφώσεις στρατιωτικής και παραστρατιωτικής παρουσίας (λιμενικές αρχές,  αεροσκάφη επιτήρησης, πεδία ασκήσεων κ.λπ.). Κάθε αλγόριθμος αναγνώρισης στόχων σε UCAV κατηγορίας μαχητικού θα αντιμετωπίσει δυσκολότερα προβλήματα ταξινόμησης απ’ ό,τι σε ένα συμβατικό πεδίο μάχης.

Η Διεθνής Επιτροπή Ερυθρού Σταυρού (ICRC -ΔΕΕΣ) και πολυάριθμοι νομικοί αναλυτές έχουν επισημάνει ότι η διασφάλιση διάκρισης και αναλογικότητας γίνεται δυσκολότερη όταν τα συστήματα βασίζονται σε αναγνώριση προτύπων και πιθανολογική ταξινόμηση αντί της άμεσης ανθρώπινης παρατήρησης. (ICRC) Μία εσφαλμένη ταξινόμηση περιπολικού σκάφους ή πολιτικού ελικοπτέρου σε κρίση πάνω από αμφισβητούμενο χώρο μπορεί να έχει στρατηγικές συνέπειες, όχι μόνο νομικές.

Για την Ελλάδα, αυτό απαιτεί, να αντιμετωπίζει κάθε λειτουργία αυτόνομης επιλογής στόχων (και των δύο πλευρών) ως εγγενώς υψηλού ρίσκου από άποψη ΔΑΔ και να διασφαλίσει ότι οι Κανόνες Εμπλοκής (ROE) απαιτούν ανθρώπινη απόφαση σε χρήση βίας όταν η επιχειρησιακή εικόνα είναι ασαφής.

β. Λογοδοσία και το «χάσμα ευθύνης»

Αν ένα σύστημα τύπου Kızılelma προβεί σε παράνομη επίθεση, το ΔΑΔ ρωτά: ποιος ευθύνεται – ο διοικητής, ο χειριστής, ο προγραμματιστής, ο κατασκευαστής; είναι ορατός ο κίνδυνος ενός «χάσματος ευθύνης», όπου όλοι θα κατηγορούν τον αλγόριθμο. (UNIDIR)

Για την Ελλάδα, αυτό λειτουργεί διττά:

• Κατά τον σχεδιασμό των δικών της συστημάτων, πρέπει να διασφαλίζει ιχνηλασιμότητα: καταγραφή ενεργειών, ανάλυση μοτίβων ΤΝ, και σαφείς αλυσίδες ιεραρχικής διοίκησης ώστε η λογοδοσία στο ΔΑΔ και στο ελληνικό δίκαιο να διατηρείται.

• Κατά την αξιολόγηση της τουρκικής πρακτικής, οι ελληνικές νομικές υπηρεσίες και διπλωμάτες πρέπει να έχουν την τεχνική επάρκεια για να τεκμηριώνουν διεθνώς ότι η ευθύνη δεν μπορεί να μετακυλύεται στο λογισμικό – ειδικά αν πλήττονται άμαχοι.

γ. Έλεγχος όπλων κατά το Άρθρο 36

Το Πρόσθετο Πρωτόκολλο Ι των Συμβάσεων της Γενεύης απαιτεί από τα κράτη να εξετάζουν νέα όπλα ώστε να διασφαλιστεί ότι η χρήση τους θα ήταν νόμιμη. Η ΔΕΕΣ έχει επανειλημμένα τονίσει ότι η υποχρέωση αυτή ισχύει πλήρως και για συστήματα με ΤΝ ή άλλη αυτονομία. (ICRC)

Η Ελλάδα έχει ήδη την υποχρέωση να διενεργεί τέτοιους ελέγχους για κάθε προηγμένο μη επανδρωμένο σύστημα μάχης που αναπτύσσει ή αποκτά. Λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά του Kızılelma, η  ΠΑ πρέπει να διαθέτει τα μέσα για εις βάθος αναλύσεις («red-team») αισθητήρων με ΤΝ, αλγορίθμων επιλογής στόχων και concepts συνεργασίας UCAV–μαχητικών. Αλλα και για πρόβλεψη πιθανών τουρκικών προτύπων χρήσης και αξιολόγηση κατά πόσο αυτά μπορεί να οδηγούν σε εγγενώς παράνομες συνέπειες.

Στρατηγική σταθερότητα, ασφάλεια και κλιμάκωση

Το Kızılelma έχει σημασία όχι μόνο για τις νομικές του δυνατότητες αλλά και για τις επιπτώσεις του στη διαχείριση κρίσεων.

α. Μείωση του πολιτικού κόστους κλιμάκωσης

Τα μη επανδρωμένα συστήματα μειώνουν το εσωτερικό πολιτικό κόστος χρήσης βίας, αφού δεν κινδυνεύουν πιλότοι. Συνδυαζόμενα με στοχοποίηση βοηθούμενη από ΤΝ και BLOS έλεγχο, ενδέχεται να καταστήσουν πιο ελκυστικές επιχειρήσεις υψηλού ρίσκου, όπως επιθετική επιτήρηση ή δοκιμές ζωνών αεράμυνας. Ο πόλεμος στην Ουκρανία έδειξε πώς φθηνά, αυτόνομα και ημιαυτόνομα drones ενθαρρύνουν συνεχείς επιθέσεις χαμηλής έντασης που όμως σωρευτικά αυξάνουν τον κίνδυνο λανθασμένου υπολογισμού – και άρα κλιμάκωσης. (The Guardian)

β. Μεροληψία αυτοματισμού και ανθρώπινη–μηχανική αλληλεπίδραση

Αν τα συστήματα αρχίσουν να βασίζονται σε μεγάλο βαθμό σε αξιολογήσεις απειλής που παράγει ΤΝ, οι διοικητές ενδέχεται να υπερβάλουν στην εμπιστοσύνη προς τις αλγοριθμικές εκτιμήσεις υπό πίεση χρόνου. Αναλύσεις του ΝΑΤΟ και της ΕΕ για αναδυόμενες τεχνολογίες προειδοποιούν για «μεροληψία αυτοματισμού» , την ανθρώπινη τάση υπερεμπιστοσύνης σε μηχανικές αποφάσεις. (NATO) Διπλωματικά, ένα περιστατικό με ταχεία εμπλοκή που προκύπτει από αλγοριθμική εκτίμηση θα είναι δυσκολότερο να ανακατασκευαστεί και να εξηγηθεί σε τρίτους, περιπλέκοντας την κρίσιμη επικοινωνία προς συμμάχους, τον ΟΗΕ και την ΕΕ.

Κατευθύνσεις πολιτικής για την Ελλάδα και την ΠΑ

Με βάση τις παραπάνω τάσεις, ορισμένες προτεραιότητες αναδεικνύονται:

Κωδικοποίηση της «ουσιαστικής ανθρώπινης εποπτείας» στο εθνικό δόγμα

Η ελληνική πολιτική πρέπει να δηλώσει με σαφήνεια ότι οι αποφάσεις χρήσης θανατηφόρας βίας παραμένουν υπό ουσιαστική ανθρώπινη εποπτεία, σύμφωνα με τις θέσεις της στην CCW και τη ΓΣ του ΟΗΕ. Αυτό πρέπει να αντανακλάται στο δόγμα της ΠΑ, στους ROE και στις προδιαγραφές προμηθειών για UCAV ή συστήματα αεράμυνας με ΤΝ.

Προτεραιότητα σε αμυντική ΤΝ και αντι-UCAV δυνατότητες

Σύμφωνα με τις αναδυόμενες ευρωπαϊκές αμυντικές πολιτικές, η Αθήνα μπορεί να κατευθύνει τις επενδύσεις στην ΤΝ σε αντίστοιχους, μη επιθετικούς τομείς: έγκαιρη προειδοποίηση, αναχαίτιση drones, ηλεκτρονικό πόλεμο και εργαλεία λήψης αποφάσεων που ενισχύουν την ανθρώπινη εφαρμογή του ΔΑΔ, αντί να την υποκαθιστούν. (The Defence Horizon Journal)

Ανάπτυξη μηχανισμών διαχείρισης κρίσεων και διαφάνειας για μη επανδρωμένες εμπλοκές

Παρότι οι διμερείς μηχανισμοί με την Τουρκία είναι πολιτικά ευαίσθητοι, η Ελλάδα πρέπει τουλάχιστον να προωθεί σε ΝΑΤΟ και άλλους θεσμούς, κοινές αρχές για τη χρήση αυτόνομων συστημάτων σε αεροναυτικές επιχειρήσεις εν καιρώ ειρήνης και κοινά αποδεκτές προβλέψεις αναφοράς και καταγραφής περιστατικών και αποκλιμάκωσης που καλύπτουν ρητά μη επανδρωμένα και αυτόνομα συστήματα.

Συμπέρασμα

Το Kızılelma είναι το πρώτο από μια σειρά ολοένα πιο αυτόνομων μαχητικών που θα εμφανιστούν στην περιοχή. Για την Ελλάδα, η πρόκληση είναι να προσαρμοστεί σε αυτό το νέο περιβάλλον με τρόπο που να διατηρεί την επιχειρησιακή αποτελεσματικότητα, ενώ ταυτόχρονα εργάζεται για την ενίσχυση -και όχι υπονόμευση- των νομικών και κανονιστικών πλαισίων που σε τελική ανάλυση υποστηρίζουν την εθνική της ασφάλεια.

Ο Ιωάννης Σιδηρόπουλος, LL.M (LSE, UvA) είναι δικηγόρος, Non-resident Fellow, Διπλωματική Ακαδημία Πανεπιστημίου Λευκωσίας, Senior Fellow, Strategy International think tank