Μεταρρύθμιση χωρίς αλαζονεία: Με πειθώ ουσία και χωρίς αδιέξοδα

Μπάμπης Παπασπύρος

Ουσιαστικές και όχι πρόχειρες τομές

Σε κάθε δημοκρατία ο εκάστοτε υπουργός οφείλει να είναι φορέας αλλαγής. Η συντήρηση του status quo, όσο ασφαλής κι αν φαίνεται, συχνά κρύβει αδράνεια, αναξιοκρατία και κυρίως χαμένες ευκαιρίες. Ωστόσο, η ανάγκη για δράση δεν σημαίνει ότι όλες οι αλλαγές είναι στη σωστή κατεύθυνση. Απαιτούνται τρία απαραίτητα φίλτρα:

• Τεκμηρίωση με στοιχεία – Η πολιτική απόφαση πρέπει να στηρίζεται, σε σαφή σχέδια, σε στρατηγικές, σε στέρεα δεδομένα και όχι σε εντυπώσεις και αριθμούς
• Συστημική θεώρηση – Οι παρεμβάσεις πχ στην άμυνα, την ασφάλεια ή την εκπαίδευση την υγεία κλπ, αγγίζουν ολόκληρη την κοινωνία άρα χρειάζονται ολιστικό σχεδιασμό.
• Ισορροπία ρίσκου–ωφέλους 

Κάθε μεταρρύθμιση έχει κόστος που πρέπει να ποσοτικοποιηθεί πριν από το νομοσχέδιο.

Χωρίς αυτά, η «τομή» αφήνει πληγές αντί να θεραπεύει.

Μίμηση ξένων προτύπων: ευλογία ή παγίδα;

Η Ελλάδα όπως και κάθε χώρα οφείλει να κοιτάζει και στο εξωτερικό για βέλτιστες πρακτικές. Όμως η άκριτη αντιγραφή πετυχημένων συστημάτων οδηγεί συχνά σε… εισαγόμενο αδιέξοδο. Το παράδειγμα ενός σκανδιναβικού μοντέλου κοινωνικής πρόνοιας ή ενός αγγλοσαξονικού αμυντικού δόγματος δεν μπορεί να μεταφερθεί αυτούσιο:

• Διαφορετικό θεσμικό DNA και κουλτούρα
• Ιδιαίτερη γεωπολιτική πραγματικότητα. Τα ελληνικά σύνορα, το Αιγαίο, η Κύπρος , η διαρκής τουρκική απειλή και η μεταναστευτική πίεση επιβάλλουν προσαρμογές που οι βόρειοι εταίροι μας αγνοούν.

Η συνταγή, λοιπόν, θέλει δημιουργική αφομοίωση: παίρνουμε έτοιμο know‑how, αλλά το «μαγειρεύουμε» στα μέτρα των ελληνικών θεσμών και παραδόσεων.

Ο ρόλος των συμβούλων και της τεχνικής τεκμηρίωσης

Στις μεγάλες μεταρρυθμίσεις, οι υπουργοί όσο ικανοί κι αν είναι δεν αρκεί να διαθέτουν πολιτικό ένστικτο. Χρειάζονται:

• Ομάδες εμπειρογνωμόνων:  Αξιωματικοί, θεσμικοί φορείς, Ενώσεις, επιστήμονες κλπ
• Σύγχρονα εργαλεία ανάλυσης: μοντέλα προσομοίωσης ρίσκου, κόστους- αποτελεσματικότητας και αξιολόγηση.
• Ανοιχτό σύστημα αξιολόγησης: έλεγχος ορόσημων και δημόσια λογοδοσία.

Οι σύμβουλοι λοιπόν, δεν είναι απλοί «λογογράφοι» του Υπουργού. Όσο μεγαλύτερη εμπειρία, γνώση και κατανόηση του χώρου διαθέτουν, τόσο μεγαλύτερη νομιμοποίηση έχουν οι ίδιοι και οι μελέτες τους.

Ηγεσία χωρίς αυταρχισμό

Η μεταρρύθμιση δεν ανέχεται αλαζονεία. Εκεί που χρειάζεται πειθώ, η αλαζονεία γεννά αντίσταση κι εκεί που απαιτείται ευελιξία, ο εγωισμός παράγει αδιέξοδο. Τρία αντίδοτα:

• Συμμετοχικότητα – Δημόσιες διαβουλεύσεις, επιτροπές με εκπροσώπους φορέων, ανοικτές ημερίδες.
• Προσαρμοστικότητα – Αναθεώρηση στόχων όταν τα δεδομένα αλλάζουν όχι προσκόλληση στο αρχικό «όραμα» για λόγους κύρους.
• Κριτική κουλτούρα – Επιβράβευση της τεκμηριωμένης κριτικής και όχι φίμωσή της, με θεσμική ενσωμάτωση των ορθών προτάσεων στο τελικό σχέδιο.

Μια ηγεσία που εκλαμβάνει κάθε αμφισβήτηση ως προσωπική προσβολή είναι καταδικασμένη να νομοθετεί για το συρτάρι.

Μελέτη ρίσκου και αρνητικών συνεπειών

Καμία αλλαγή δεν είναι «win‑win» για όλους. Παράδειγμα: η αναδιάρθρωση των Ενόπλων Δυνάμεων με συγχώνευση μονάδων μειώνει κόστος, αλλά μπορεί να αποδυναμώσει τοπικές κοινωνίες και να συρρικνώσει την αποτρεπτική ισχύ σε απομακρυσμένες περιοχές. Το ίδιο ισχύει και με άλλες πρωτοβουλίες όπως το σώμα Υπαξιωματικών. Η συνταγή:

• Χαρτογράφηση κινδύνων σε σενάρια.
• Μέτρηση της ζημιάς από εφαρμογή πολιτικών και αλλαγή ενός status quo που λειτουργεί.
• Μηχανισμοί αναστροφής: ρήτρες που επιτρέπουν επαναφορά ή αναθεώρηση χωρίς θεσμικό χάος.

Η ελληνική ιδιαιτερότητα

Η χώρα μας κουβαλά μια βαριά κληρονομιά ισχυρού κράτους, αλλά και κοινωνιών που βασίζονται σε άτυπα δίκτυα αλληλοβοήθειας. Άρα, για να ευδοκιμήσει ένα μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα:

• Σεβασμός των τοπικών κοινοτήτων π.χ. νησιωτικότητα, παραμεθόριες περιοχές.
• Ισορροπία κεντρικής καθοδήγησης και περιφερειακής ευελιξίας  ούτε άναρχη αποκέντρωση ούτε ασφυκτικός συγκεντρωτισμός.
• Επικοινωνιακή στρατηγική που μιλά τη γλώσσα του πολίτη, όχι της τεχνοκρατίας.

Μια μεταρρύθμιση που φαίνεται «ξενόφερτη» πυροδοτεί αντανακλαστικά εθνικής καχυποψίας, ακόμη κι αν είναι ουσιαστικά ωφέλιμη. 

Τι σημαίνει «καλά ζυγισμένο βήμα»

Το ιδανικό σχέδιο μεταρρύθμισης ειδικά σε άμυνα και ασφάλεια προκύπτει από μια αλληλουχία:

• Διαγνώσεις με διαφάνεια
• Στοχευμένη μελέτη ξένων προτύπων 
• Προσαρμογή στα ελληνικά δεδομένα και στην ελληνική πραγματικότητα
• Διατήρηση δομών και θεσμών που λειτουργούν σωστά
• Συνεχής διάλογος και αξιολόγηση
• Ενσωμάτωση διορθωτικών κινήσεων.

Αυτός ο κύκλος δεν κλείνει ποτέ εξελίσσεται μαζί με την κοινωνία. Η πολιτεία που κατανοεί τη σημασία της τεκμηρίωσης και της μετρημένης ηγεσίας αποφεύγει τον σκόπελο της «μεταρρύθμισης βιτρίνας» και χτίζει ανθεκτικούς θεσμούς.

Στο τέλος, το ζητούμενο δεν είναι ο υπουργός σταρ, αλλά ο υπουργός εκείνος που θεμελιώνει και κτίζει μια δομή για να αντέξει στις δοκιμασίες του μέλλοντος.