Κρατικά, μη κρατικά – μη κερδοσκοπικά και ιδιωτικά πανεπιστήμια

Από την ώρα που η κυβέρνηση άνοιξε τον φάκελο της Τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και εξήγγειλε την ίδρυση μη κρατικών και μη κερδοσκοπικών πανεπιστημίων, ο δημόσιος διάλογος εξαντλείται σε δίπολα, διχαστικά ερωτήματα, και οπαδικού τύπου δηλώσεις ανάμεσα στους υπερασπιστές του status quo της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης και αυτούς που με κάθε τρόπο υπερασπίζονται την ανάγκη ίδρυσης μη κρατικών πανεπιστημίων.

Από τον Κυριάκο Δημάγγελο

Και ενώ οι κραυγές σε ένα ακόμα ζήτημα περισσεύουν, η ουσιαστική συζήτηση γύρω από
τα πραγματικά δεδομένα που έχουμε για τον χώρο της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης από το εξωτερικό εκλείπει. Απόρροια αυτής της κατάστασης είναι ακόμα μια φορά η συζήτηση στον δημόσιο διάλογο να μην μπορεί να ξεφύγει από μεγάλους μύθους και φαντασιώσεις, την ώρα που το ουσιαστικό ερώτημα παραμένει αναπάντητο.

Και αυτό δεν είναι άλλο από το εάν η ίδρυση μη κρατικών πανεπιστημίων θα φέρει την πολυπόθητη αναβάθμιση της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης στην Ελλάδα και αν σε δεύτερη φάση θα μετατρέψει τη χώρα σε έναν πανεπιστημιακό κόμβο στην περιοχή της
ανατολικής Μεσογείου.

Τα πανεπιστήμια μπορούν να διαχωριστούν σε κρατικά, μη κρατικά – μη κερδοσκοπικά και ιδιωτικά. Στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται τα πανεπιστήμια που ιδρύονται από το κράτος και χρηματοδοτούνται από αυτό για να μπορέσουν να καλύψουν τις ανάγκες τους και να επιτελέσουν τον κοινωνικό τους ρόλο.

Τα μη κρατικά – μη κερδοσκοπικά πανεπιστήμια, που αποτελούν παγκοσμίως την ακαδημαϊκή ελίτ, υπόκεινται στους νόμους του κράτους ή της Πολιτείας όπου βρίσκονται, διοικούνται από επιτροπές καθηγητών ή ακόμα και ανθρώπων της αγοράς που ορίζονται από τα πανεπιστήμια, όμως επενδύουν τις επιχορηγήσεις και τους πόρους τους στη βελτίωση του πανεπιστημίου και όχι στον πλουτισμό των ιδιοκτητών τους.

Τέλος, βρίσκονται τα ιδιωτικά πανεπιστήμια, τα οποία λειτουργούν με κριτήρια ιδιωτικής επιχείρησης, όπου τα προγράμματα σπουδών καθορίζονται από τη διοίκηση του πανεπιστημίου, η οποία είτε ταυτίζεται με τον ιδιοκτήτη είτε καθορίζεται από αυτόν.

Τέσσερις αλήθειες

Σε καμία άλλη χώρα του δυτικού κόσμου το κράτος δεν έχει το μονοπώλιο της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Εδώ και λίγες δεκαετίες λειτουργούν είτε ιδιωτικά είτε μη κρατικά πανεπιστήμια στην Αγγλία, στη Γαλλία, στις Ηνωμένες Πολιτείες, στη Γερμανία ή στον Καναδά. Η νομοθεσία σε αυτές τις χώρες επιτρέπει την ίδρυση μη κρατικών – μη κερδοσκοπικών πανεπιστημίων είτε καθαρά ιδιωτικών πανεπιστημίων.
Τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου είναι μη κρατικά – μη κερδοσκοπικά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Πανεπιστήμιο του Harvard, το οποίο ανήκει σε ιδιωτική εταιρία με το ίδιο όνομα, ωστόσο, λειτουργεί σύμφωνα με τους νόμους της Πολιτείας της Μασαχουσέτης περί µη κερδοσκοπικών επιχειρήσεων, ενώ χρηματοδοτείται και από το κράτος. Ο τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας του Harvard αλλά και η σχέση που έχει με το κράτος είναι παρόμοιος (αν και με ορισμένες διαφοροποιήσεις) με το καθεστώς των σημαντικότερων και πλέον κορυφαίων μη κρατικών πανεπιστημίων που λειτουργούν στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Τουλάχιστον 35.000 Ελληνες φοιτητές σπουδάζουν στο εξωτερικό. Σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα στοιχεία της ΑΔΙΠ, στο εξωτερικό φοιτούν περίπου 37.500 Ελληνες. Το κόστος για το ισοζύγιο πληρωμών της χώρας ανέρχεται σε 1 δισ. ευρώ, ενώ η Ελλάδα των 10.000.000 κατοίκων έχει περισσότερους φοιτητές στο εξωτερικό από την Ισπανία (35.348) των 46.000.000 κατοίκων, το Ηνωμένο Βασίλειο (33.109) των 66.000.000 κατοίκων, την Αυστρία (17.501) των 9.000.000 κατοίκων ή την Πορτογαλία (12.951) των 10.000.000 κατοίκων. Στο μέτρο που οι απόφοιτοι των ξένων πανεπιστημίων παραμείνουν στο εξωτερικό η επένδυση σε ανθρώπινο κεφάλαιο, καινούργιες γνώσεις, ιδέες, τεχνολογίες θα παραμείνουν στις χώρες υποδοχής και δεν θα έλθουν στην Ελλάδα. Η απώλεια είναι μεγάλη και οι επιπτώσεις στο φυσικό κεφάλαιο της χώρας ανυπολόγιστες.
Χιλιάδες Έλληνες ακαδημαϊκοί βρίσκονται εκτός συνόρων. 

Τα στοιχεία δείχνουν πως χιλιάδες επιστήμονες εγκατέλειψαν τη χώρα στα χρόνια της κρίσης, αναζητώντας διέξοδο στα ερευνητικά προγράμματα αλλά και τα πανεπιστήμια του εξωτερικού. Παρότι ο αριθμός των Ελλήνων επιστημόνων που βρίσκονται στα πανεπιστήμια του εξωτερικού δεν μπορεί να προσεγγιστεί με ακρίβεια, τα στοιχεία δείχνουν πως μπορούμε να μιλήσουμε για τουλάχιστον 10.000 επιστήμονες που είτε απασχολούνται σε ερευνητικά προγράμματα είτε απασχολούνται ως λέκτορες στα πανεπιστήμια του εξωτερικού. Η συντριπτική πλειονότητα αυτών βρίσκεται στο Ηνωμένο Βασίλειο και στις Ηνωμένες Πολιτείες, όμως πλέον μεγάλος αριθμός υπάρχει στην Ολλανδία και τη Γερμανία.

Τέσσερις μύθοι

Τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου είναι ιδιωτικά. Ορισμένα από τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου είναι μη κρατικά, υπό την έννοια πως δεν ελέγχονται από το κράτος, αλλά είναι δημόσια και μη κερδοσκοπικά. Κοινώς, τα πλέον φημισμένα πανεπιστήμια, όπως αυτό της Οξφόρδης και του Κέιμπριτζ στην Αγγλία ή του Χάρβαρντ και το Στάνφορντ στις Ηνωμένες Πολιτείες αποτελούν ιδρύματα τα οποία στηρίζονται από το κράτος, επιχειρηματικούς ομίλους, και δωρεές, όμως διοικούνται από ένα συμβούλιο καθηγητών, επιχειρηματιών και προσωπικοτήτων ενώ την ίδια ώρα υπόκεινται στους νόμους που ορίζει το κράτος. Τα τεράστια ποσά που διαχειρίζονται δεν έχουν στόχο τον πλουτισμό των ιδιοκτητών τους, αλλά τη βελτιστοποίηση του ακαδημαϊκού προϊόντος, της διδασκαλίας και της έρευνας. Υπό αυτή την έννοια κανείς δεν έχει προσωπικό όφελος ή παίρνει μερίσματα από τα διαθέσιμα του πανεπιστημίου, αλλά αντίθετα από κοινού εργάζονται όλοι για την αναβάθμιση του πανεπιστημίου που ανήκουν.
Στην Ελλάδα θα έρθουν τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου. 

Στην αξιολόγηση των 50 καλύτερων πανεπιστημίων για το 2024 ανήκουν τα εξής φημισμένα πανεπιστήμια: MIT, Cambridge, Oxford, Harvard, Stanford, Imperial, UCL, Berkley, Chicago, Yale, Columbia, Edinburgh, Josh Hopkins, LSE, Kings College, και το Cornell. Κανένα εξ αυτών των φημισμένων πανεπιστημίων δεν έχει ιδρύσει σχολές ή τμήματα σε τρίτες χώρες εντός της Ευρώπης -αν μιλάμε για αμερικανικά πανεπιστήμια- και εντός Ηνωμένων Πολιτειών – αν μιλάμε για ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Στην ίδια κατηγορία όμως ανήκουν και διακεκριμένα πανεπιστήμια της Ευρώπης, όπως η γαλλική Science Po, το Πολυτεχνείο του Μονάχου, το πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, το γερμανικό Humboldt ή το St. Andrews της Σκοτίας που επίσης δεν έχουν ανοίξει πανεπιστήμια σε άλλες χώρες. Συνεπώς, μπορεί κάποιος με μεγάλη ευκολία να υποθέσει πως η διαφημισμένη είσοδος των μεγαλύτερων πανεπιστήμιων του κόσμου στην Ελλάδα μοιάζει με ένα πολύ μακρινό σενάριο, το οποίο δύσκολα θα γίνει πραγματικότητα.
Τα ιδιωτικά πανεπιστήμια μεγαλουργούν στην Ευρώπη. 

Τα ιδιωτικά και κερδοσκοπικά πανεπιστήμια υπάρχουν σε όλο τον κόσμο, χωρίς όμως να έχουν καταφέρει να κάνουν τη διαφορά, να προσελκύσουν αξιόλογους φοιτητές και ακαδημαϊκό προσωπικό, και κυρίως να καθιερωθούν ως μεγάλα ιδρύματα. Στη Μεγάλη Βρετανία υπάρχουν 4-5 ιδιωτικά πανεπιστήμια απολύτως άγνωστα στο ευρύ κοινό, στις Ηνωμένες Πολιτείες το μοναδικό αξιόλογο ιδιωτικό και κερδοσκοπικό πανεπιστήμιο είναι αυτό της Νέας Υόρκης, στη Γαλλία μετριούνται στα δάχτυλα των δύο χεριών. Ίδια είναι η συνθήκη και σε άλλες χώρες, όπως η Ιρλανδία, στην Ολλανδία, αλλά και στην Πορτογαλία όπου και πολλά ιδιωτικά πανεπιστήμια έκλεισαν.
Με την ίδρυση των ιδιωτικών ή μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων θα επιστρέψουν φοιτητές και ακαδημαϊκοί του εξωτερικού. Η υπόθεση αυτή αποτελεί πυρήνα του σχεδίου της κυβέρνησης για την ίδρυση των μη κρατικών πανεπιστημίων. Ωστόσο, τα δεδομένα σε καμία περίπτωση δεν συνηγορούν με τους «πόθους» της κυβέρνησης. Η συντριπτική πλειονότητα των φοιτητών που φεύγουν για το εξωτερικό ζητά ένα «δυνατό» χαρτί από τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου. Συνεπώς, σε καμία περίπτωση δεν θα άφηναν την ευκαιρία φοίτησης στα φημισμένα πανεπιστήμια για να παραμείνουν είτε σε νεοϊδρυθέντα ιδρύματα είτε για τη συνέργεια μεσαίων -στη σχετική κατάταξη- πανεπιστημίων.
Την ίδια ώρα, οι καθηγητές που διαπρέπουν στην έρευνα και τη διδασκαλία μοιάζει ανέφικτο να επιστρέψουν από τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου ώστε να γίνουν κομμάτι αυτού του project.

Δεν αρκεί το όραμα, χρειάζονται χρήματα

Πόσοι επιχειρηματίες που αποσκοπούν σε ίδιον όφελος ή μεγάλα πανεπιστήμια του εξωτερικού θα κάνουν τόσο μεγάλη επένδυση στην Ελλάδα;

Η ουσιαστική συζήτηση που σκόπιμα αποσιωπάται στον δημόσιο διάλογο είναι πως μια σοβαρή επένδυση στον χώρο της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης απαιτεί χρήματα, και μάλιστα πολλά. Σύμφωνα με μελέτες που έχουν γίνει, η ίδρυση ενός πανεπιστημίου που να μπορεί να συναγωνιστεί αυτά που βρίσκονται στις θέσεις μεταξύ 300-400 (δηλαδή πολύ κάτω από τα καλύτερα του κόσμου) κοστολογείται στα περίπου 100.000.000 ευρώ. Πόσοι, αλήθεια, επιχειρηματίες που αποσκοπούν σε ίδιον όφελος ή μεγάλα πανεπιστήμια του εξωτερικού θα κάνουν τόσο μεγάλη επένδυση στην Ελλάδα;

Μακάρι η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα να είναι θετική και να υπάρξει πραγματικό ενδιαφέρον για επενδύσεις στη χώρα, ωστόσο, τα παγκόσμια δεδομένα δείχνουν το αντίθετο. Ενδεικτικό είναι πως το 2023 πολλά πανεπιστήμια στις ΗΠΑ -τόσο δημόσια όσο και ιδιωτικά- θα ζήσουν ένα ζοφερό οικονομικό μέλλον που τα κάνει είτε να ανακοινώνουν το κλείσιμό τους (π.χ. Holy Names University, Καλιφόρνια, και το Cazenovia College, Νέα Υόρκη) είτε να προειδοποιούν ότι θα αντιμετωπίσουν επικείμενο κίνδυνο (το Birmingham-Southern College στην Αλαμπάμα έχει ζητήσει 37.500.000 δολάρια από δημόσιους πόρους για να παραμείνει ανοικτό).

Η λειτουργία των ιδιωτικών πανεπιστημίων στην Κύπρο άρχισε τον Σεπτέμβριο του 2007, πριν καν συμπληρωθούν δύο χρόνια από την ψήφιση του νόμου «Περί Ιδιωτικών Πανεπιστημίων». Έτσι, σήμερα, στην Κύπρο λειτουργούν δέκα πανεπιστήμια, τρία δημόσια και επτά ιδιωτικά.

Τα δημόσια είναι: Πανεπιστήμιο Κύπρου, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου και Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου. Τα ιδιωτικά είναι: Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, Frederick University, Πανεπιστήμιο Νεάπολις,University of Central Lancashire – Cyprus, Philips University, American University of Cyprus.

Τα δεδομένα οδηγούν σε δύο βασικά συμπεράσματα: το πρώτο είναι πως η Κύπρος, που έχει τη δυνατότητα να προσελκύει μεγάλες και σημαντικές επενδύσεις, δεν κατάφερε να φέρει μεγάλα πανεπιστήμια του εξωτερικού, και το δεύτερο είναι πως μέσω των ιδιωτικών πανεπιστημίων, την ακαδημαϊκή χρονιά 2022-23, η Κύπρος κατάφερε να συγκεντρώσει περίπου 30.423 φοιτητές από το εξωτερικό, πολλοί εκ των οποίων προέρχονται από την Ελλάδα.

Συνεπώς, η κυβέρνηση φαίνεται πως έχει δίκιο όταν θέτει το ζήτημα της προσέλκυσης φοιτητών από το εξωτερικό. Ωστόσο, αυτό που σκόπιμα αποκρύπτεται είναι πως τα πανεπιστήμια που αναμένεται να έρθουν θα βρίσκονται χαμηλά στους σχετικούς δείκτες αξιολόγησης.

Ωστόσο, οι αλλαγές στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση είναι παραπάνω από αναγκαίες. Αυτές, όμως, πρέπει να γίνουν στη βάση πραγματικών δεδομένων, αναγκών αλλά και δυνατοτήτων. 

Οι ιδεοληψίες των κρατιστών αλλά και όσων θεωρούν πως η είσοδος του ιδιωτικού τομέα στον χώρο της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης θα οδηγήσει σε άνθηση των πανεπιστημίων απλά δεν βοηθούν. Το αντίθετο, συσκοτίζουν την ουσία και επενδύουν σε έναν διάλογο… κωφών.