Διαμόρφωση κοινής γνώμης...

Χρίστος Αλεξόπουλος

Η συνεχής διαφοροποίηση της σύγχρονης πραγματικότητας και ο κοινωνικός μετασχηματισμός, ο οποίος οριοθετείται τόσο από εθνικούς όσο και από υπερεθνικούς παράγοντες, επιβάλλουν τον επανακαθορισμό της έννοιας της κοινής γνώμης. Σήμερα οι συνθήκες είναι διαφορετικές από αυτές που ίσχυαν πριν από πενήντα χρόνια και οι παράγοντες οι οποίοι επιδρούν στην οριοθέτησή της, κινούνται σε πολλά επίπεδα, τα οποία υπερβαίνουν τα όρια της τοπικής ή εθνικής κοινωνίας Η έννοια της κοινής γνώμης περιγράφει την κυρίαρχη άποψη σε μια κοινωνία για τις διάφορες πτυχές της πραγματικότητας, ή τις επιμέρους κυρίαρχες απόψεις στο πλαίσιο των διαφόρων κοινωνικών συστημάτων, όπως το πολιτικό, το αθλητικό, το μουσικό και πολλά άλλα.

Οι κύριοι παράγοντες διαμόρφωσης της κοινής γνώμης κινούνται στο χώρο της πολιτικής, του συστήματος των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, της ύπαρξης δυναμικών διεργασιών ή μη στην κοινωνική βάση, καθώς και των ατομικών δυνατοτήτων νοητικής επεξεργασίας της πληθώρας των πληροφοριών που διαπερνούν το καθημερινό γίγνεσθαι. Η διαμορφούμενη δε κοινή γνώμη, έχει άμεσες επιπτώσεις στη συμμετοχή των πολιτών και στην ουσία της δημοκρατίας, ενώ ταυτοχρόνως παίζει σημαντικό ρόλο και στις διεργασίες προώθησης της ευρωπαϊκής ενοποίησης.

Παράγοντες διαμόρφωσης της κοινής γνώμης

Το πολιτικό σύστημα επηρεάζει καθοριστικά τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, τόσο με τις αποφάσεις του κυβερνώντος και διαχειριζόμενου κυβερνητική εξουσία κομματιού του, όσο και με την ακολουθούμενη πολιτική πρακτική του αντιπολιτευόμενου τμήματός του. Συγκεκριμένα, στο πλαίσιο των αποφάσεων που λαμβάνονται και της πολιτικής επικοινωνίας, μπορούν να στηρίζονται είτε στον ορθολογισμό, είτε στην ενεργοποίηση του θυμικού για τη νομιμοποίηση των επιλογών τους. Στην πρώτη περίπτωση, συμβάλλουν στην διαμόρφωση μιας κοινής γνώμης η οποία βασίζεται στην λογική ανάλυση και τεκμηρίωση της διαμορφούμενης γνώμης και άποψης για την πραγματικότητα. Στη δεύτερη περίπτωση, προωθείται η διαμόρφωση μιας σχέσης του πολιτικού συστήματος με το κοινωνικό σώμα, η οποία βασίζεται στη συναισθηματική επικοινωνία των ατόμων με τους πολιτικούς και την πρόθεσή τους να ανταποκριθούν στα αιτήματα των “πελατών” τους. Οπότε, πολύ εύκολα κυριαρχούν στη σχέση πολιτικού συστήματος και πολιτών, ο λαϊκισμός και τα ιδεολογήματα και όχι ιδεολογικά και πολιτικά προτάγματα, τα οποία βασίζονται στον πραγματισμό και την ειλικρίνεια.

Σε αυτήν την περίπτωση, ευδοκιμούν η πελατειακή και η συντεχνιακή λογική. Δημιουργείται δε ένα πλέγμα πολιτικών σχέσεων, οι οποίες απομακρύνουν τους πολίτες από την αξιοκρατική προσέγγιση της πραγματικότητας και τους ωθούν στην αποδοχή της “κοινωνίας των κολλητών”. Δεν οικοδομείται η κοινωνία της γνώσης και της επίδοσης και αποδυναμώνεται η όποια κοινωνική δυναμική υπάρχει.

Ο δεύτερος παράγων διαμόρφωσης της κοινής γνώμης, τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, αν και δεν διαχειρίζεται τυπική μορφή εξουσίας όπως το πολιτικό σύστημα, διαθέτει ένα μεγάλο φορτίο άτυπης εξουσίας σε σχέση με τη διαμόρφωση κοινωνικών στάσεων. Αυτό οφείλεται από το ένα μέρος στον θεσμικά κατοχυρωμένο ρόλο του να ενημερώνει τον πολίτη και από το άλλο μέρος να του παρουσιάζει εικονικά ή και εντύπως το γίγνεσθαι στα διάφορα κοινωνικά συστήματα. Στην επιλογή των πληροφοριών, οι οποίες σύμφωνα με τα ΜΜΕ συνθέτουν την πραγματικότητα, τα κριτήρια τίθενται από τα ίδια τα ΜΜΕ ή και σε συνεργασία με διαπλεκόμενα συμφέροντα, ενώ η εικονική αποτύπωση της πληροφόρησης οριοθετείται από τις δυνατότητες του τηλεοπτικού φακού. Και αυτές εξαντλούνται στην αποσπασματική παρουσίαση της πραγματικότητας, δηλαδή αυτής που μπορεί να καλύψει ο τηλεοπτικός φακός τη δεδομένη στιγμή. Ο λόγος που συνοδεύει την εικόνα, παίζει δευτερεύοντα ρόλο σε σχέση με την αντιληπτική ικανότητα και δυνατότητα του καταναλωτή της ενημέρωσης. Εξάλλου, η πυκνότητα του τηλεοπτικού χρόνου είναι τόσο μεγάλη, που ο τηλεθεατής μπορεί να επεξεργασθεί νοητικά μόνο ένα μικρό ποσοστό των παρεχόμενων πληροφοριών. Σε αυτό το σημείο εμπλέκεται ο ρόλος του σχολιαστή δημοσιογράφου, ο οποίος υποκαθιστά τον αποδέκτη της πληροφορίας, τον τηλεθεατή, σε ό,τι αφορά την κριτική προσέγγιση της πληροφορίας και την εξαγωγή συμπερασμάτων από αυτόν. Εξάλλου, ο ελεύθερος χρόνος του σύγχρονου ανθρώπου, στο πλαίσιο του οποίου γίνεται η ενημέρωση, είναι πολύ περιορισμένος, ενώ οι κοινωνικοί ρόλοι τους οποίους διεκπεραιώνει το άτομο, είναι πολλοί και η πραγματικότητα πολύπλοκη, οπότε εύκολα ο αποδέκτης της πληροφόρησης αναπαράγει τα όποια σχόλια. Δεν λειτουργεί ως πολίτης πλέον, ο οποίος καταλήγει σε συμπεράσματα και επιλογές μετά από νοητικές διεργασίες κριτικής επεξεργασίας των πληροφοριών και απόψεων, οι οποίες υποτίθεται ότι συνθέτουν την πραγματικότητα. Με αυτόν τον τρόπο προωθείται η κοινωνία του θεάματος και όχι της γνώσης. Μια τέτοια κοινωνία όμως, δεν έχει προοπτική. Είναι εύκολα χειραγώγιμη, ενώ δεν μπορεί να αναπτύξει δυναμική σε ένα κόσμο ο οποίος βασίζεται όλο και περισσότερο στη γνώση, προκειμένου να αντιμετωπίσει με βιώσιμο τρόπο τις προκλήσεις του μέλλοντος. Εάν η κοινή γνώμη, “άγεται και φέρεται” από μηχανισμούς εικονικής και σε μεγάλο βαθμό αποσπασματικής προσέγγισης της πραγματικότητας, τότε η κοινωνία αυτή οδηγείται στην περιθωριοποίηση και την παρακμή.

Τρίτος παράγων διαμόρφωσης της κοινής γνώμης, είναι η ύπαρξη ή μη δυναμικών διεργασιών στην κοινωνική βάση, οι οποίες θα εξισορροπούν λειτουργικά την επιρροή των δύο άλλων παραγόντων, του πολιτικού συστήματος και των Μέσων Μαζικής επικοινωνίας, με την ανάπτυξη διαλόγου στις τοπικές κοινωνίες στο πλαίσιο συλλογικών μορφωμάτων και δομών της κοινωνίας πολιτών.

.Εάν αυτές οι δομές λειτουργούν αυτόνομα, χωρίς εξαρτήσεις και διαπλοκές από τους δύο άλλους παράγοντες και συμβάλλουν στην επεξεργασία και κριτική προσέγγιση της πραγματικότητας που βιώνουν οι πολίτες στην καθημερινότητά τους, τότε υπάρχει περιθώριο διαμόρφωσης της κοινής γνώμης χωρίς χειραγωγήσεις. Εάν αυτό δεν συμβαίνει, τότε οι δομές της κοινωνίας πολιτών μετατρέπονται σε μηχανισμούς ελέγχου.

Στην Ελλάδα, η συντριπτική πλειοψηφία των συλλογικών μορφωμάτων, λειτουργεί είτε ως προέκταση κομματικών σχηματισμών, είτε ως φολκλορικού τύπου οργανωτικά σχήματα με πολιτισμικά χαρακτηριστικά του παρελθόντος. Δυστυχώς, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης και της περιφερειακής λειτουργίας της χώρας μας, χωρίς παραγωγικό ιστό και δυναμική, δεν παράγεται πλέον πολιτισμός. Περιορίστηκε η ελληνική κοινωνία σε μια λογική και πρακτική κατανάλωσης υλικών προϊόντων και αξιών, τα οποία εισάγονται. Σε αυτό συμβάλλουν και τα πρότυπα τα οποία διοχετεύονται πλουσιοπάροχα στην ελληνική κοινή γνώμη, στο πλαίσιο της κοινωνίας του θεάματος (μόδα, κινηματογράφος, μουσική, εικονική πραγματικότητα των ηλεκτρονικών Μ.Μ.Ε.).

Για την ανάπτυξη διαλόγου στο επίπεδο της κοινωνικής βάσης με στόχο την διαμόρφωση συνειδητοποιημένης και με επαρκή γνώση της παγκοσμιοποιημένης σύνθετης πραγματικότητας κοινής γνώμης, καθοριστικό ρόλο παίζει και ένας άλλος παράγων, οι ατομικές δυνατότητες νοητικής επεξεργασίας της πληθώρας των πληροφοριών οι οποίες διαπερνούν το καθημερινό γίγνεσθαι. Η κατανόησή τους προϋποθέτει την ύπαρξη μεθοδολογικού εργαλείου ανάλυσης, ώστε να διασφαλίζεται η επεξεργασία τους και η προσέγγιση των επιπτώσεών τους, ανάλογα με τους στόχους που υπηρετούν ανά γνωστικό τομέα. Τέτοιο συνολικό μεθοδολογικό εργαλείο, δεν διαθέτει ο άνθρωπος ως μονάδα. Ιδιαιτέρως δε ο απλός πολίτης, ανεξαρτήτως επιπέδου ή επιστημονικής ειδίκευσης, είναι σε θέση να κατανοήσει μόνο ένα μέρος της πραγματικότητας, η οποία χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό διαφοροποίησης και πολυπλοκότητας.

Γι’αυτό χρειάζεται η διαμόρφωση διεπιστημονικά στελεχωμένων μηχανισμών στο επίπεδο της κοινωνίας πολιτών, οι οποίοι θα επεξεργάζονται και θα καθιστούν κατανοητά τα επιμέρους δεδομένα της πληθώρας των πληροφοριών, με τις οποίες βομβαρδίζεται ο σύγχρονος πολίτης. Αυτό σημαίνει ότι το μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης το οποίο υφίσταται τώρα, έχει πιάσει τα όριά του. Έχουν ήδη διαμορφωθεί οι συνθήκες για την μετάβαση σε μια άλλη εποχή. Σε αυτή την διαδικασία μετάβασης, η διανόηση καλείται να παίξει καθοριστικό ρόλο, από τον οποίο εξαρτάται και η βιωσιμότητα της δημοκρατίας. Θα αναλάβει το φορτίο της επεξεργασίας των στοιχείων που συνθέτουν την πολύπλοκη πραγματικότητα και την κοινοποίησή τους με εύληπτο τρόπο στους πολίτες, στο πλαίσιο της κοινωνίας πολιτών.  Με αυτό τον τρόπο θα δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για την διαμόρφωση μιας κοινής γνώμης, η οποία έχει τεκμηριωμένες απόψεις και μπορεί να κάνει επιλογές έχοντας συνείδηση των επιπτώσεών τους.

Κοινή γνώμη και δημοκρατία

Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της κοινής γνώμης παίζουν σημαντικό ρόλο και για την συμβολή της στην πρόσδωση ουσιαστικού περιεχομένου και λειτουργικότητας στην δημοκρατία. Όσο πιο συνειδητοποιημένη και ενημερωμένη, βασιζόμενη όμως στον ορθολογισμό και την επιστημονική τεκμηρίωση, είναι η κοινή γνώμη, τόσο πιο ουσιαστικό ρόλο παίζουν οι πολίτες στην δημοκρατική λειτουργία, ενώ περιθωριοποιείται ο κίνδυνος χειραγώγησής τους ή απονομιμοποίησης της δημοκρατίας στη συνείδησή τους.

Ιδιαιτέρως σε περιόδους κρίσης, όπως αυτή που διανύουμε τώρα, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά σε ευρωπαϊκό και ευρύτερα πλανητικό επίπεδο, η αποσταθεροποίηση της κοινωνικής συνοχής μπορεί να οδηγήσει σε ανατροπές, οι οποίες είναι δυνατό να αμφισβητήσουν την δημοκρατική λειτουργία. Όταν η κοινή γνώμη δεν είναι σε θέση να κατανοήσει την σύνθετη πραγματικότητα και με ορθολογικές διεργασίες να κάνει επιλογές σε πολιτικό επίπεδο, τότε οι εξελίξεις μπορεί να μη είναι ελεγχόμενες και να οδηγήσουν σε ακόμη μεγαλύτερο αδιέξοδο. Αυτό είναι ιδιαίτερα εύκολο όταν στη θέση της λογικής μπαίνει το θυμικό και η πολιτική επικοινωνία κυριαρχείται από τον λαϊκισμό και την εικονική πραγματικότητα των ιδεολογημάτων και των φαντασιακών υπερβάσεων, που αφειδώς υπόσχονται το πολιτικό σύστημα και το πολιτικό προσωπικό του χθες.

Μια δημοκρατία, η οποία λειτουργεί με αυτό τον τρόπο, δεν έχει προοπτική, ενώ χάνει και το αξιακό της φορτίο και προβάδισμα. Η κοινή γνώμη σε αυτή την περίπτωση μετατρέπεται σε εργαλείο επιβολής συμφερόντων και επιλογών, τα οποία δεν εκφράζουν το κοινωνικό συμφέρον από το ένα μέρος και από το άλλο νομιμοποιεί, χωρίς να το συνειδητοποιεί, εξελίξεις, των οποίων τις επιπτώσεις δεν είναι σε θέση να συλλάβει νοητικά. Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η οικονομική κρίση που αντιμετωπίζει η χώρα. Ξαφνικά, από την ευημερία στη φτώχια και στην εξαθλίωση. Όσο διαρκούσε η ευημερία, η κοινή γνώμη εκινείτο στους ρυθμούς της πελατειακής και συντεχνιακής λογικής, της φοροδιαφυγής και της διαφθοράς, χωρίς να συνειδητοποιεί ότι το πολιτικό σύστημα διαχειριζόταν κυβερνητική ή πολιτική εξουσία, χωρίς να έχει στρατηγική και βιώσιμες προτάσεις για το μέλλον και την προοπτική του τόπου. Συνήθισε μάλιστα να λειτουργεί σε αυτές τις συνθήκες και δυσκολεύεται τώρα να κάνει τις αναγκαίες υπερβάσεις για την έξοδο από την κρίση. Η κοινή γνώμη, σε αυτή την περίπτωση, πρέπει να κινηθεί με διαφορετική λογική, βασιζόμενη στον ορθολογισμό και την γνώση της πραγματικότητας στη δυναμική προβολή της στο χρόνο, εάν επιθυμεί να συμμετέχει σε δημοκρατικές διαδικασίες οι οποίες θα γνωρίζει πού οδηγούν τον τόπο. Με αυτόν τον τρόπο αποκτά και η δημοκρατία ουσιαστικό περιεχόμενο για τον απλό πολίτη.

...

metarithmisi.gr