Ο Ρόλος της Παραπλάνησης στην Ειρήνη και στον Πόλεμο

«Κάθε πόλεος βασίζεται στην παραπλάνηση» Sun Tzu, The Art of War (5ος αιώνας π.Χ.)

«Παρόλο που η απάτη σε άλλες δραστηριότητες είναι επαχθής, στη διαχείριση του πολέου είναι επαινετή και ένδοξη και εκείνος που καταβάλει τον εχθρό χρησιοποιώντας απάτη πρέπει να επαινείται όσο και αυτός που το πράττει ε τη βία» Niccolo Machiavelli, The Art of War (1520)

«Η ισχύς και η απάτη είναι στον πόλεο δύο θεελιώδεις αρετές». Thomas Hobbes, Leviathan (1651)

Από τη μελέτη της διεθνούς βιβλιογραφίας, αλλά και από την ίδια την ανθρώπινη ιστορία, προκύπτει ότι η παραπλάνηση στον πόλεμο αποτελεί μια λογική και άκρως απαραίτητη δραστηριότητα γιατί λειτουργεί ως πολλαπλασιαστής ισχύος τόσο για τον αδύνατο, όσο και για τον ισχυρό. Το να αγνοεί ένας πολιτικός ή στρατιωτικός ηγέτης τη σηαμασία της παραπλάνησης στον πόλεμο είναι σαν να υποσκάπτει την ίδια του την ισχύ. 

Την παραπλάνηση σε περίοδο ειρήνης τη συναντάμε σπάνια, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι είναι λιγότερο σημαντική, ούτε ότι πάντα πετυχαίνει (εάν δεν γνωρίζεις πώς να χρησιμοποιήσεις αυτό το πολύτιμο εργαλείο)... 

Η παραπλάνηση αποτελεί ελκυστική επιλογή γιατί είναι φτηνή και δεν είναι ούτε δραστηριότητα έντασης εργασίας, ούτε δραστηριότητα έντασης κεφαλαίου. Και το σημαντικότερο, δίνει σε εκείνον που τη χρησιμοποιεί σωστά υψηλό κέρδος σε σχέση με τη σχετικά χαμηλή επένδυση που κάνει. Ακόμη και στην περίπτωση που η παραπλάνηση είχε μεγαλύτερο κόστος, θα άξιζε και πάλι, εάν οδηγούσε σε μία γρήγορη, αποφασιστική νίκη. Και αυτό γιατί, σε κάθε περίπτωση, η παραπλάνηση διευκολύνει τον αιφνιδιασμό, ο οποίος με τη σειρά του «πολλαπλασιάζει τις πιθανότητες γρήγορης και αποφασιστικής στρατιωτικής επιτυχίας, είτε αυτή μετριέται με σκοπούς που επιτυγχάνονται, έδαφος που κατακτιέται ή μικρότερο αριθό απωλειών».

Με τη ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας και την παγκοσμιοποίηση τίθεται το ερώτημα εάν η παραπλάνηση εξακολουθεί να είναι τόσο σημαντική και αποτελεσματική όσο στο παρελθόν. Μήπως η παγκοσιοποίηση και οι νέες τεχνολογίες καθιστούν απαρχαιωμένη την έννοια και το εργαλείο της παραπλάνησης; 

 Κατ’ αρχήν, πρέπει να σημειώσουμε ότι η παραπλάνηση ίσως έχανε τη σημασία της στη διεθνή πολιτική, στην περίπτωση που βρισκόμασταν μάρτυρες μίας ξαφνικής μετάλλαξης της άναρχης δομής του διεθνούς συστήματος, το οποίο θα έπαιρνε είτε τη μορφή αυτοκρατορίας (όπου μία δύναμη θα ήταν ο ηγεμόνας και δεν θα είχε αντίπαλο για να παραπλανήσει και να παραπλανηθεί, θα μπορούσε όμως να χρησιμοποιεί την παραπλάνηση για εσωτερικούς λόγους), είτε τη μορφή μιας πραγματικής διεθνούς κοινωνίας, όπου ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών θα διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο, το διεθνές δίκαιο θα τηρούνταν ευλαβικά και θα υπήρχαν σοβαρές και αυτόματες κυρώσεις για όποιον το παραβίαζε. 

Επομένως, η εμπιστοσύνη μεταξύ των κρατών θα είχε εδραιωθεί στη διεθνή πολιτική και θα εξαλείφονταν οι λόγοι χρησιμοποίησης της παραπλάνησης από ένα ή περισσότερα κράτη για να αποκομίσει/-ουν συγκριτικά μεγαλύτερα οφέλη. Από τη στιγμή, όμως, που το διεθνές σύστημα παραμένει άναρχο, δηλαδή είναι άκρως ανταγωνιστικό και συγκρουσιακό και δεν έχει διαμορφωθεί μια ανώτατη (από τα κράτη) ιεραρχική ρυθμιστική εξουσία και επικρατεί ακόμη η αβεβαιότητα, η έλλειψη επιστοσύνης και τα διλήματα ασφάλειας, η σημασία της παραπλάνησης είναι μεγαλύτερη από ποτέ. 

 Όσον αφορά την επίδραση της τεχνολογίας στην παραπλάνηση, διαφαίνονται οι παρακάτω τάσεις: πρώτον, λόγω του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης, τα κανάλια παραπλάνησης θα συνεχίσουν να αυξάνουν με γεωμετρική πρόοδο, καθώς επεκτείνονται διαρκώς τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και ιδιαίτερα το διαδίκτυο και οι εφαρμογές του.

 Συνάμα, βελτιώνεται σημαντικά και η αποτελεσατικότητα της μεταφοράς των πληροφοριών, λόγω της σύγκλισης του βίντεο, της φωνής και του κειμένου σε ψηφιακή μορφή. Αυτό σηαίνει ότι ο παραπλανών θα έχει στη διάθεσή του περισσότερα κανάλια επικοινωνίας για να μεταδώσει το μήνυμά του και να περάσει την ψευδή εικόνα της πραγματικότητας στον αντίπαλο (εχθρό ή σύμμαχο) καθώς και ευκολότερη πρόσβαση σε ένα μεγαλύτερο έυρος του πληθυσμού του αντιπάλου, αλλά και γενικότερα. Αλλά και ο αναλυτής που προσπαθεί να αντιμετωπίσει και να εμποδίσει την παραπλάνηση, ωφελείται από την ραγδαία αύξηση των καναλιών από ανοικτές πηγές, καθώς διαθέτει περισσότερα κανάλια για να επιβεβαιώσει την αξιοπιστία των πληροφοριών που συλλέγουν οι υπηρεσίες πληροφοριών της χώρας του και έτσι αυξάνονται οι πιθανότητες εντοπισμού σημάτων και δυσαρμονιών που μπορεί να υποκρύπτουν μία επιχείρηση παραπλάνησης από τον αντίπαλο. 

Δεύτερον, εφανίζονται νέες τεχνικές δυνατότητες, μέσα και μέθοδοι, έτσι ώστε ο παραπλανών να εκεταλλευθεί με τον καλύτερο τρόπο την παραπάνω αύξηση των καναλιών επικοινωνίας. Μάλιστα, οι καινούργιες τεχνολογίες θα συζευχθούν με νέες μεθοδολογίες έτσι ώστε να παραχθεί μία πιο αποτελεσματική παραπλάνηση.

Πράγατι, οι νέες τεχνολογικές δυνατότητες που προκαλούν αλλαγές στις επικοινωνίες, στη διαχείριση της γνώσης (knowledge management), στη νανοτεχνολογία και στη συνύπαρξη ανθρώπου και μηχανής, επηρεάζουν, και θα συνεχίσουν να επηρεάζουν και στο μέλλον, τη διεθνή πολιτική, το εμπόριο και κυρίως την εθνική και διεθνή ασφάλεια. 

Αλλά δεν μεταβάλλονται και βελτιώνονται, μονάχα, οι τεχνικές δυνατότητες, τα μέσα και οι μέθοδοι, αλλά παρατηρείται και μία δραματική αύξηση του εύρους και της κλίμακας των συνεπειών της παραπλάνησης. Ενώ παλαιότερα παραπλανητικές επιχειρήσεις διεξήγαγαν μόνον κρατικές υπηρεσίες πληροφοριών, δίκτυα οργανωμένου εγκλήματος και τρομοκρατικές οργανώσεις, σήμερα μπορούν να πράξουν το ίδιο ακόμη και μεμονωένα άτομα ή μικρές ομάδες. Αρκεί να διαθέτουν ηλεκτρονικούς υπολογιστές και μία σύνδεση στο διαδίκτυο

 Τρίτον, ο συνδυασμός των αυξανόμενων κινήτρων για παραπλάνηση (ιδιαίτερα σε στρατηγικό επίπεδο), των αυξανόμενων ευκαιριών παραπλάνησης που προσφέρουν τα πολλαπλασιαζόενα κανάλια επικοινωνίας και τα νέα μέσα που προσφέρει η τεχνολογία, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα υπάρξει μια ολοένα και περισσότερη αύξηση της επιρροής και του εύρους της παραπλάνησης στις διεθνείς σχέσεις.

Σύμφωνα ε τους Bennett και Waltz «ο ρόλος – και επομένως και η σημασία – της παραπλάνησης επεκτείνεται σημαντικά καθώς η τεχνολογία δηιουργεί νέους δρόμους για να παραπλανήσεις και η παγκοσιοποίηση επεκτείνει τις ευκαιρίες για [διενέργεια] παραπλάνησης [καθώς] και τις πιθανές δυσμενείς επιπτώσεις της.»    

Τέταρτον, κάποια κράτη (ιδιαίτερα εκείνα που έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στο διεθνές σύστημα, όπως π.χ. οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ρωσία, η Κίνα, η Γερμανία ή εκείνα που αισθάνονται πραγματική απειλή για την επιβίωσή τους, όπως το Ισραήλ) έχουν εισέλθει στην εποχή της Επανάστασης στη Στρατιωτική Τεχνολογία (Revolution in Military Affairs – RMA) και της Επανάστασης της Πληροφόρησης (Revolution in Intelligence Affairs) και έχουν δώσει μεγάλη έμφαση στο στρατιωτικό τους δόγμα στην επίτευξη «πληροφοριακής υπεροχής» (“Information Superiority”), εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τη συλλογή και ανάλυση έγκυρων και έγκαιρων πληροφοριών προκειμένου να αποκομίσουν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους. Οι αντίπαλοί τους, όμως, δεν θα μείνουν λογικα με σταυρωμένα τα χέρια, αλλά θα καταφύγουν στην παραπλάνηση προκειμένου να ισορροπήσουν την κατάσταση. Γι’ αυτό και θα υιοθετήσουν στρατηγικές άρνησης και παραπλάνησης, ως ασύμετρη απάντηση στην πληροφοριακή υπεροχή των πρώτων. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η αντιετώπιση των αυερικανικών αεροσκαφών “stealth” από τους αντιπάλους των ΗΠΑ, οι οποίοι χρησιοποιούν  επιχειρήσεις παραπλάνησης «χαμηλής» τεχνολογίας (low–technology deception) για να αποφύγουν την παρακολούθηση από τους Αμερικανούς. Σύφωνα με τον Latimer, οι νέες τεχνολογίες, υπό ορισμένες συνθήκες, μπορεί να καταστούν ευάλωτες σε εκπληκτικά περίπλοκες και εκλεπτυσμένες στρατηγικές παραπλάνησης.

Παραδείγατος χάρη, στον πόλεο του Κοσσόβου οι Σέρβοι χρησιμοποίησαν πολύ απλές μεθόδους παραπλάνησης και οδήγησαν το ΝΑΤΟ να υπερεκτιμήσει σημαντικά την αποτελεσματικότητα της αεροπορικής του εκστρατείας εναντίον των τεθωρακισμένων τους. Μάλιστα, μία απόρρητη εσωτερική έκθεση του Αερικανικού Πενταγώνου που έφερε στη δηοσιότητα το περιοδικό Newsweek, απεκάλυψε ότι από τα επιβεβαιωμένα από το ΝΑΤΟ ακριβή αεροπορικά πλήγματα, μόνον τα 58 ήταν τελικά ακριβή. Παρόλα αυτά, οι Σέρβοι δεν διέθεταν εξοπλισό παραπλάνησης υψηλής τεχνολογίας ή «τεχνολογίας αιχής».

Πέμπτον, άμεση συνάφεια με την πληροφοριακή υπεροχή έχει και η ανάπτυξη πληροφοριακών επιχειρήσεων (“information operations – IO”) ως κεντρικών συστατικών των στρατιωτικών επιχειρήσεων των σύγχρονων ενόπλων δυνάμεων. Πρόκειται για εκείνες τις εξειδικευμένες επιχειρήσεις που έχουν σκοπό να επηρεάσουν τόσο τη διαδικασία λήψης αποφάσεων συμμάχων και εχθρών, όσο και τις πληροφορίες που εκείνοι συλλέγουν μέσω των υπηρεσιών πληροφοριών τους, αλλά και τα ίδια τα πληροφοριακά τους συστήματα. Από την άλλη πλευρά, πρέπει να προστατεύουν τις δικές μας πληροφορίες και τα δικά μας πληροφοριακά συστήματα. 

Είναι χαρακτηριστικό ότι το Αερικανικό δόγα IO έχει επηρεασθεί σε τρία τουλάχιστον σηεία από την παραπλάνηση: α) επισήμως έχει ενσωατώσει και συγχρονίσει την παραπλάνηση στις επιθετικής φύσεως επιχειρήσεις, β) έχει ενσωματώσει στις αμυντικές πληροφοριακές επιχειρήσεις αντίμετρα στην παραπλάνηση, και γ) η συνιστώσα του IO που ονομάζεται “Computer Network Operations” (CNO) έχει εισαγάγει νέες μορφές παραπλάνησης και αντιπαραπλάνησης στη σύγκρουση «computer-to-computer».  

Έκτον, αναμένεται εκτεταμένη χρήση της παραπλάνησης από άτομα, κράτη και οργανώσεις που επιδιώκουν με κάθε μέσο τη διασπορά όπλων μαζικής καταστροφής και των μέσων διανομής τους και επιθυμούν να αποκρύψουν τις δραστηριότητές τους από τις δυτικές – και όχι όνον – υπηρεσίες πληροφοριών.  Τελειώνοντας, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η τέχνη ή η επιστήμη της παραπλάνησης παραμένει ένας πολλαπλασιαστής ισχύος στα χέρια εκείνων (τόσο κρατικών όσο και μη κρατικών δρώντων) που γνωρίζουν πώς να τον χρησιμοποιήσουν καλύτερα. 

Θα συυφωνήσουε με τον Latimer ο οποίος υποστηρίζει ότι «[…] όσο περισσότερο ακριβοί και εκτεταμένοι γίνονται οι πόλεμοι, τόσο πιο πολύτιμες καθίστανται οι επιτυχημένες παραπλανήσεις».

Αν και ο ίδιος θέτει μια προϋπόθεση: αυτή της αναλογικότητας. Δηλαδή, δεν πρέπει να προβούμε σε μία ντετερμινιστική ανάλυση της παραπλάνησης και να την προσεγγίσουε ως το κλειδί της νίκης στον πόλεμο, αλλά ως «πιθανώς λιγότερο σημαντική από την καλή πληροφόρηση», εφόσον «κανένας πόλεμος δεν κερδήθηκε από αυτές [δηλαδή την παραπλάνηση και την καλή πληροφόρηση], αλλά μόνον με σκληρή προσπάθεια στο πεδίο της μάχης». 

Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η παραπλάνηση δεν είναι στατική, αλλά δυναμική, και εκείνοι που αναλαβάνουν τη διενέργειά της ή την αντιμετώπισή της, είτε στην ειρήνη, είτε στον πόλεμο, πρέπει να τη μελετούν ενδελεχώς, σωστά και σε βάθος, σε όλες της τις πτυχές. 

Η παραπλάνηση και η αντι-παραπλάνηση θα είναι για καιρό στο προσκήνιο (κάτι που επιβεβαιώνει και η περίπτωση των όπλων μαζικής καταστροφής του Ιράκ που οδήγησε στον πόλεο του 2003) αν και συνεχίζει να αποτελεί ένα από τα λιγότερο ανεπτυγένα θέματα του τομέα της Πληροφόρησης, ο οποίος στην Ελλάδα, δυστυχώς, αποτελεί ακόμη την «παραμελημένη διάσταση» των διεθνών σχέσεων γενικότερα, και της στρατηγικής ειδικότερα. 

Πολλές προκλήσεις περιμένουν τους μελετητές της παραπλάνησης, όπως είναι η μελέτη των περιπτώσεων του Ιράκ, του Ιράν, του Κοσσόβου, ακόμη και της πρόσφατης σύγκρουσης στην Ουκρανία, καθώς και η μελέτη του ρόλου της παραπλάνησης στη διασπορά όπλων μαζικής καταστροφής, στην τρομοκρατία, στο διεθνές οργανωμένο έγκλημα και στις διεθνείς οικονομικές σχέσεις (οικονομική παραπλάνηση στα πλαίσια της οικονομικής διπλωματίας), καθώς και στη διπλωματία. Γιατί, όπως λέει και ο Γάλλος ιστορικός του 19ου αιώνα, Alexis de Tocqueville, είναι ευκολότερο για τον κόσμο να αποδεχθεί ένα απλό ψέμα, παρά μία περίπλοκη αλήθεια.   

   

Απόσπασμα από την μελέτη " Ο Ρόλος της Παραπλάνησης στην Ειρήνη και στον Πόλεμο" του Ιωάννη Λ. Κωνσταντόπουλου είναι (Λέκτορας Διεθνών Σχέσεων & Οικονοικής Διπλωατίας στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, της Σχολής Οικονομικών, Επιχειρηματικών και Διεθνών Σπουδών, του Πανεπιστημίου Πειραιώς)