Τι είναι τα μελτέμια πότε και πού χτυπάνε πόσο διαρκούν – Η ιστορική αναφορά σε αυτά από τον Αριστοτέλη

Του Δρ. Νίκου Μαζαράκη, Φυσικού – Μετεωρολόγου, Καθηγητή Ναυτικής Μετεωρολογίας – Επιστημονικού συνεργάτης Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών απο το e-nautilia.gr

Αν και μικρή η χώρα μας στο μέγεθός της, η ποικιλομορφία του κλίματος και των καιρικών συνθηκών αποτελούν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στη διαμόρφωση του συνολικού καιρού στην περιοχή μας. Ένα λοιπόν από αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι και το μελτέμι, ο ισχυρός βόρειος άνεμος που πνέει στο Αιγαίο κατά τη διάρκεια της θερμής περιόδου.

Ιστορική αναδρομή

Η πρώτη ιστορική γραπτή αναφορά για το μελτέμι έγινε στο έργο του Αριστοτέλη (384 – 322 πΧ) με τον τίτλο «Μετεωρολογικά» (σχ. 1). Στο έργο του αυτό, ο πατέρας της Μετεωρολογίας κάνει ιδιαίτερη αναφορά στους βόρειας διεύθυνσης ανέμους που πνέουν κατά τη διάρκεια του θέρους, δίνοντας τους την ονομασία «ετησίες», που αποτελεί και τον Ελληνικό όρο που περιγράφει αυτό το τόσο σπουδαίο μετεωρολογικό φαινόμενο. Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη οι άνεμοι αυτοί πνέουν μετά το θερινό ηλιοστάσιο, το οποίο είναι στις 21 Ιουνίου, και την Ανατολή του αστερισμού του «Κυνός» που ανατέλλει την 25η Ιουλίου και έχει ως πιο λαμπρό αστέρι τον γνωστό Σείριο. Κατά τον Εύδοξο (404 – 335 πΧ), σπουδαίο αρχαίο Έλληνα μαθηματικό (σχ. 2), οι ετησίες άνεμοι πνέουν από την 24η Ιουλίου έως και την 31η Αυγούστου. Αυτές οι δύο αναφορές αποτελούν ουσιαστικά και τις πρώτες καταγεγραμμένες παρατηρήσεις του φαινομένου, το οποίο στην πάροδο των αιώνων άλλαξε όνομα και πλέον στις μέρες μας περιγράφεται ως μελτέμι. Ο όρος αυτός αποτελεί Τουρκική λέξη, μερικοί όμως υποστηρίζουν ότι η ρίζα της είναι λατινική και προέρχεται από τον συνδυασμό των λέξεων mal tempo που σημαίνει άσχημος καιρός. Ωστόσο στην καθομιλουμένη οι νησιώτες μας χρησιμοποιούν ονομασίες όπως «καπελλάτος» όταν παρασέρνει καπέλα από τα κεφάλια των περιπατητών, «καρεκλάτος» όταν ρίχνει κάτω τις καρέκλες στα καφενεία, «τραπεζάτος» όταν αναποδογυρίζει τραπέζια και «καμπανάτος» όταν προκαλεί ταλάντωση στις καμπάνες, για να περιγράψουν όχι μόνο το μελτέμι αλλά γενικά τους ισχυρούς ανέμους που πνέουν για πολλές ημέρες κάθε χρόνο στη θαλάσσια περιοχή του Αιγαίου. Μία πιο «ποιητική» περιγραφή πάντως του μελτεμιού μας την έδωσε πρόσφατα ο Φώτης, ένας φίλος ψαράς από τη Μονεμβασιά που περιέγραψε το μελτέμι ως το λίπασμα της θάλασσας, αφού τα ρεύματα που δημιουργούνται όταν πνέει, αναμοχλεύουν τον βυθό, παράγοντας έτσι τροφή για τα ψάρια, με αποτέλεσμα και οι ψαριές τα καλοκαίρια με μελτέμι να είναι καλύτερες.

Ο Αριστοτέλης (384 – 322 π.Χ.) θεωρείται ο πατέρας της Μετεωρολογίας καθώς ήταν ο πρώτος που μέσα από τα 4 βιβλία του τα «Μετεωρολογικά» προσπάθησε να ερμηνεύσει τα σύνθετα μετεωρολογικά φαινόμενα. Επίσης είναι και ο 1ος που αναφέρει για το μελτέμι, αποδίδοντας το φυσικά με την ελληνική του ονομασία που είναι οι «ετησίες».

Ο Εύδοξος (404 – 335 π.Χ.) θεωρείται ως ένας από τους σπουδαιότερους έλληνες αρχαίους μαθηματικούς και από πολλούς εφάμιλλος του Αρχιμήδη. Σε ένα από τα έργα του αναφέρει και αυτός σημαντικές πληροφορίες για το μελτέμι.

Πως δημιουργείται όμως το μελτέμι; Έχει δίκιο ο Αριστοτέλης και ο Εύδοξος όταν υποστηρίζουν ότι αρχίζει προς τα τέλη του Ιούνη; Γιατί κάποιες χρονιές τα μελτέμια σχεδόν εξαφανίζονται; Σε αυτά αλλά και σε άλλα ερωτήματα θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στη συνέχεια.

Αιτία Δημιουργίας

Όσο και αν ακούγεται παράξενο, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος έφτανε με το στρατό του στην Ινδία το 326 π.Χ. σίγουρα δεν είχε φανταστεί ότι έφτασε στο μέρος που πηγάζει η κυριότερη αιτία του μελτεμιού, που δεν είναι άλλη από το Μουσωνικό χαμηλό. Το Μουσωνικό χαμηλό είναι ένα θερμικό χαμηλό που δημιουργείται πάνω από την ευρύτερη περιοχή της Ινδικής χερσονήσου κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, οι χαμηλές πιέσεις του οποίου επεκτείνονται έως τη Νοτιοανατολική Μεσόγειο και την Κύπρο. Έτσι η μέση πίεση κατά τη διάρκεια της θερμής περιόδου στην Ανατολική Μεσόγειο είναι ίση περίπου 1004 mb, μία πίεση αρκετά χαμηλή, που όμως δεν ευνοεί τις ανοδικές κινήσεις και έτσι τη δημιουργία καιρικών φαινομένων. Οι χαμηλές αυτές πιέσεις όμως συνδυαζόμενες με τις υψηλές πιέσεις που επικρατούν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού πάνω από τα Βαλκάνια και την Κεντρική Ευρώπη, προκαλούν έναν ισχυρό συνδυασμό ή καλύτερα βαροβαθμίδα (βλ. τεύχος Ιουνίου για τη βαροβαθμίδα), με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ενισχυμένου βορείου ρεύματος πάνω από το Αιγαίο, όπως φαίνεται και στο σχήμα 3. Γιατί όμως τα μελτέμια δεν επηρεάζουν το Ιόνιο; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα σχετίζεται με την τοπογραφία της χώρας μας, κύριο χαρακτηριστικό της οποίας είναι η διαμήκης παρουσία με διεύθυνση βοράς – νότος του ορεινού όγκου της Πίνδου. Έτσι οι ψηλές οροσειρές της Ηπείρου, της Θεσσαλίας, της Στερεάς και της Πελοποννήσου «εμποδίζουν» τη ροή του μελτεμιού να φτάσει στο Ιόνιο και έτσι κατά τη διάρκεια ενός επεισοδίου μελτεμιού, στο Ιόνιο επικρατούν ασθενείς άνεμοι ή ανατολικοί – βορειοανατολικοί, συνήθως ασθενείς και ελαφρώς ενισχυμένοι σε μέτριους ή ισχυρούς, μόνο στον Πατραϊκό.

Χάρτης ανάλυσης επιφανείας με ισχύ στις 4 Ιουλίου 2014 και ώρα 00:00 UTC, ημέρα με ισχυρό μελτέμι, όπου στον αυτόματο μετεωρολογικό σταθμό του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών καταγράφηκε μέγιστη ριπή ανέμου 53 knots. Στο χάρτη αυτόν βλέπουμε την παρουσία ενός αντικυκλώνα με πίεση 1026 mb και κέντρο στην περιοχή της Κροατίας, ο οποίος συνδυάζεται με τις χαμηλές πιέσεις 1004 mb στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου, παράγοντας έτσι πολύ ενισχυμένο μελτέμι στο Αιγαίο (κόκκινα βέλη).

Συχνότητα εμφάνισης

Γιατί όμως κάποιες χρονιές τα μελτέμια είναι συχνά και ασταμάτητα και άλλες, όπως φέτος για παράδειγμα, «ξεχνούν» να μας επισκεφτούν; Το κλειδί της απάντησης σε αυτό το ερώτημα βρίσκεται στις καιρικές συνθήκες που επικρατούν στην Ευρώπη. Αν για παράδειγμα βλέπουμε στις ειδήσεις το καλοκαίρι, ισχυρές βροχές και πλημύρες να επηρεάζουν την Κεντρική Ευρώπη και τα Βορειοδυτικά Βαλκάνια, αυτό σημαίνει ότι από αυτές τις περιοχές διέρχονται χαμηλά τα οποία εξασθενούν τον συνδυασμό που προαναφέραμε, με αποτέλεσμα να μην έχουμε μελτέμια (βλ. σχ. 4.). Μία τέτοια περίπτωση ήταν το καλοκαίρι του 2002, όπου έμεινε στην ιστορία ως ένα από τα πιο βροχερά αλλά και καταστροφικά καλοκαίρια της Ευρωπαϊκής Ηπείρου αλλά και ως ένα καλοκαίρι με εξαιρετικά μικρή συχνότητα εμφάνισης μελτεμιού στον ελλαδικό χώρο. Αν όμως οι καιρικές συνθήκες είναι πολύ καλές σε αυτές τις περιοχές, αυτό σημαίνει ότι ο αντικυκλώνας των Αζορών, το περίφημο και μόνιμο αυτό σύστημα υψηλών πιέσεων του Ατλαντικού έχει επεκταθεί μέσα στην Ευρώπη, με αποτέλεσμα να ευνοείται και ο συνδυασμός με τις χαμηλές πιέσεις της Ανατολικής Μεσογείου. Σε γενικές γραμμές θα λέγαμε ότι το μελτέμι εμφανίζεται κατά «επεισόδια», όπου μπορεί να πνέει για παράδειγμα για 5-6 ημέρες, να σταματάει για 8-10 ημέρες και να ξαναρχίζει. Έτσι κάθε καλοκαίρι μπορούν να παρατηρηθούν από κανένα (πολύ σπάνια) έως και 7-8 επεισόδια. Βέβαια υπήρχαν και χρονιές όπως το 2013 όπου ουσιαστικά σχεδόν δεν σταμάτησαν να πνέουν καθόλου από τις αρχές του Ιουλίου έως και τα μέσα του Αυγούστου (βλ. σχ. 5).

Χάρτης ανάλυσης επιφανείας με ισχύ στις 10 Ιουλίου 2014 και ώρα 00:00 UTC, ημέρα με καθόλου μελτέμι, όπου στον αυτόματο μετεωρολογικό σταθμό του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών καταγράφηκε μέγιστη ριπή ανέμου μόλις 13 knots. Η αιτία για το εξασθενημένο άνεμο οφείλεται στην παρουσία του βαρομετρικού χαμηλού με πίεση 1003 mb και κέντρο στην Αδριατική, γεγονός που προκαλεί εξασθένηση του συνδυασμού που προκαλεί το μελτέμι. Μάλιστα εκείνη την ημέρα είχαμε νότιους – νοτιοδυτικούς ανέμους, κάτι το οποίο δεν είναι συνηθισμένο για την εποχή.

Στον πίνακα αυτόν απεικονίζονται οι μέρες με μέγιστη ένταση ανέμου μεγαλύτερη από 27 knots κατά τη χρονική περίοδο 1/7/2013 – 15/08/2014 στον αυτόματο μετεωρολογικό σταθμό του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών στην Τήνο. Είναι φανερό το πόσο ισχυρό ήταν το μελτέμι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο του έτους 2013, καθώς από τις συνολικά 46 ημέρες, τις 35 ή το 76% του συνόλου των ημερών, η μέγιστη ριπή του ανέμου ξεπέρασε τους 27 κόμβους.

Διεύθυνση και ένταση

Η διεύθυνση του μελτεμιού διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Έτσι στο Βόρειο Αιγαίο το μελτέμι έχει βορειοανατολική διεύθυνση, στο Κεντρικό Αιγαίο και το Ικάριο γίνεται βόρειο, στο Μυρτώο πέλαγος και το Δυτικό Κρητικό είναι βόρειο – βορειοανατολικό, στο υπόλοιπο Κρητικό και το Καρπάθιο γίνεται βόρειο – βορειοδυτικό και στη θαλάσσια περιοχή δυτικά της Ρόδου γίνεται δυτικό – βορειοδυτικό. Η έντασή του ποικίλει καθώς άλλες φορές οι βοριάδες είναι μέτριοι (4-5 μπ.) ενώ συνήθως πνέουν από ισχυροί (6 μπ.) έως σχεδόν θυελλώδεις (7 μπ.). Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που φτάνουν το επίπεδο της θύελλας δηλαδή τα 8-9 μπ. Το μελτέμι επίσης όταν δεν φτάνει το επίπεδο της θύελλας, δεν πνέει με σταθερή ένταση, αλλά συνήθως τις βραδινές ώρες η έντασή του μειώνεται. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της ημέρας το σύστημα ανοδικών κινήσεων πάνω από την ξηρά και των καθοδικών πάνω από τη θάλασσα, συμβάλει ουσιαστικά στη μεταφορά ορμής προς τα κάτω στο επίπεδο του λεγόμενου «οριακού» στρώματος της ατμόσφαιρας. Κατά τη διάρκεια της νύχτας στο οριακό στρώμα επικρατούν συνθήκες ευστάθειας με αποτέλεσμα να «παρεμποδίζεται» η μεταφορά ορμής και έτσι η ένταση του να μειώνεται.

Εποχή εμφάνισης

Σε αντίθεση με τα όσα αναφέρουν στα έργα τους ο Αριστοτέλης και ο Εύδοξος, το μελτέμι αρχίζει αρκετά νωρίτερα από τα τέλη του Ιουνίου. Έτσι πολλές χρονιές η αρχή του μελτεμιού τοποθετείται χρονικά στις αρχές του Μάη, οπότε και ονομάζεται πρώιμο μελτέμι, ενώ άλλες χρονιές η περίοδος του μελτεμιού επεκτείνεται έως τα τέλη Σεπτεμβρίου, οπότε και ονομάζεται όψιμο μελτέμι. Οι μήνες πάντως με τη μεγαλύτερη ένταση και συχνότητα είναι ο Ιούλιος και ο Αύγουστος. Όποια πάντως χρονική στιγμή, κατά τη διάρκεια της θερμής περιόδου εμφανιστεί το μελτέμι, πέρα από τα όποια προβλήματα δημιουργεί στις θαλάσσιες μεταφορές αλλά και στους καπετάνιους μας, έχει και ευεργετικές ιδιότητες καθώς αν και δεν μεταφέρει αέριες μάζες, η θερμοκρασία στα νησιά του Αιγαίου αλλά και στην Ανατολική Ηπειρωτική Ελλάδα, μειώνεται σημαντικά σε σχέση με τις ημέρες που δεν φυσάει. Αυτό οφείλεται στην παρασυρόμενη υγρασία που δημιουργείται λόγω της εξάτμισης του θαλασσινού νερού. Μάλιστα δεν είναι λίγες οι φορές που αυτή η υγρασία μετασχηματίζεται σε μικρά νέφη πάνω από τις κορυφές των νησιών μας, κάτι το οποίο οι ντόπιοι ψαράδες το γνωρίζουν πολύ καλά και το έχουν ως ένα σίγουρο σημάδι εμπειρικής πρόγνωσης.

Παρατήρηση

Το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών μέσα από τη δημοφιλή ιστοσελίδα έγκυρων πάντα προγνώσεων www.meteo.gr, παρουσιάζει σε πραγματικό χρόνο τις μετρήσεις από δεκάδες αυτόματους μετεωρολογικούς σταθμούς, που έχουν τοποθετηθεί σε όλη την έκταση του Αιγαίου. Έτσι ο ενδιαφερόμενος μπορεί να μάθει για τις τρέχουσες καιρικές συνθήκες ανά πάσα στιγμή επισκεπτόμενος τη σελίδα http://meteo.gr/meteoplus/observations.cfm. Ενδεικτικά να αναφέρουμε τους μετεωρολογικούς σταθμούς στο Καβοντόρο: http://penteli.meteo.gr/stations/kavodoro/, στη Μύκονο http://penteli.meteo.gr/stations/mykono και στην Κέα http://penteli.meteo.gr/stations/kea.

Ο Δρ. Νίκος Μαζαράκης, Φυσικός – Μετεωρολόγος, Καθηγητής Ναυτικής Μετεωρολογίας – Επιστημονικός συνεργάτης Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, με πάνω από 4500 ώρες διδασκαλίας στη Ναυτική Μετεωρολογία σε ναυτικούς, στελέχη ναυτιλιακών εταιριών, ιστιοπλοϊκούς ομίλους και ιδιώτες (για βιογραφικό πατήστε εδώ).

Πηγές

meteomarine.gr
en.wikipedia.org
meteo.gr
el.wikipedia.org/wiki
en.wikipedia.org/wiki/Etesian
el.wikipedia.org/wiki/
library.certh.gr
e-tinos.gr