Έπος 1940.. μάχη Ελαίας (Καλπακίου) – Καλαμά

Ανδριάντας Καλπακίου

Από την 30^η Οκτωβρίου μέχρι και την 1^η Νοεμβρίου οι Ιταλοί ασχολή­θηκαν στην Ήπειρο με την αποκατάσταση και διευθέτηση των δρομολογίων, για την προώθηση του όγκου των δυνάμεών τους προς την το­ποθεσία Ελαίας (Καλπακίου) – Καλαμά, την εκτέλεση αναγνωρίσεων και γενικά την προπαρασκευή επιθέσεως, χωρίς όμως να πετύχουν στενή επαφή με την τοποθεσία άμυνας.

Στον ίδιο χρόνο η VIII Μεραρχία με διοικητή τον Υποστράτηγο Χαράλαμπο Κατσιμήτρο απέσυρε τα τμήματά της από την Πρέβεζα και τα προώθησε στον τομέα Θεσπρωτίας για ενίσχυσή του. Στην ενέργειά της αυτή προέβη ύστερα από τις πληροφορίες, ότι οι πιθανότητες ενέργειας του εχθρού στον παραλιακό αυτόν τομέα ήταν ελάχιστες. Παράλληλα, εξαιτίας της δυσμενούς εξελίξεως της καταστάσεως στην περιοχή Σμόλικα, εγκατέστησε μικρό τμήμα στο όρος Γκαμήλα για την κάλυψη των εκεί διαβάσεων Παπίγγου και Άστρακα. Επίσης συνέπτυξε το Τάγμα Προκαλύψεως Κόνιτσας, που μέχρι τότε δεν είχε δεχτεί σοβαρή εχθρική πίεση και διατηρούσε τις θέσεις του επί του υψώματος Κλέφτης – διάβαση Πεκλάρι, στην περιοχή Βρυσοχώρι για την απαγόρευση των διαβάσεων που βρίσκονται νότια του ποταμού Αώου και την κάλυψη του δεξιού της Μεραρχίας.

Στο μεταξύ το Γενικό Στρατηγείο, εξαιτίας της δυσμενούς εξελίξεως του αγώνα των Ελληνικών τμημάτων στην Πίνδο, υπενθύμισε στην VIII Μεραρχία την κύρια αποστολή της, που ήταν η απαγόρευση του άξονα Ιωάννινα – Μέτσοβο – Καλαμπάκα, πλην όμως αυτή παρέμεινε στην αρχική της απόφαση, δηλαδή τη διατήρηση της τοποθεσίας Ελαίας – Καλαμά.

Στις 2 Νοεμβρίου το πρωί οι Ιταλοί είχαν ολοκληρώσει τις προετοιμασίες για την αποφασιστική τους επίθεση και από τις 09:00 σμήνη Ιταλικών αεροσκαφών σε διαδοχικά κύματα άρχισαν να βομβαρδίζουν τον τομέα Νεγράδων και ιδιαίτερα την Γκραμπάλα, το Καλπάκι, τη Μονή Βελάς, το αεροδρόμιο Ιωαννίνων και τη γέφυρα Μαζαράκη, χωρίς όμως σοβαρά αποτελέσματα. Βομ­βάρδισαν επίσης τα Ιωάννινα με αρκετές ζημιές και θύματα μεταξύ του άμαχου πληθυσμού. Τις μεσημβρινές ώρες αποχώρησε η αεροπορία και άρχισε σφοδρός βομβαρδισμός της τοποθεσίας από το Ιταλικό πυροβολικό, με μεγαλύτερη πυ­κνότητα κατά της τοποθεσίας Ελαίας – Γκραμπάλας, με ασήμαντα όμως και πάλι αποτελέσματα.

Έμβλημα Ιταλικής μεραρχίας “Κενταύρων”

Στο μεταξύ τμήματα της Μεραρχίας «Φερράρα», η οποία είχε ενισχυθεί και με άρματα από τη Μεραρχία «Κενταύρων», άρχισαν να κινούνται κατά του τομέα Νεγράδων και στις 15:00 εξαπέλυσαν την πρώτη τους επίθεση από πολ­λές συγχρόνως κατευθύνσεις, με ιδιαίτερη βαρύτητα κατά των υψωμάτων Γκραμπάλα και Ψηλορράχη. Η επίθεση, παρά την προετοιμασία της και τους σφοδρούς βομβαρδισμούς που είχαν προηγηθεί, αποκρούστηκε με σοβαρές απώ­λειες για τους Ιταλούς. Έτσι η ημέρα της 2 Νοεμβρίου πέρασε χωρίς οι Ιτα­λοί να μπορέσουν να διαρρήξουν την τοποθεσία Ελαίας.

Στην απόκρουση της Ιταλικής επιθέσεως συνέβαλε αποφασιστικά και το Ελληνικό πυροβολικό, το οποίο, βάλλοντας με καταιγιστικά και εύστοχα πυρά κατά των επιτιθεμένων, τους αποδιοργάνωσε και τους ανάγκασε να κινούνται με αργό ρυθμό, ή να ανακόπτουν την κίνησή τους, εξαιτίας των απωλειών.

Κατά τη διάρκεια της νύχτας, επίλεκτα τμήματα Ιταλικού πεζικού, ενισχυμένα και με Αλβανούς, κατόρθωσαν να αιφνιδιάσουν Ελληνικό τμήμα, δυνάμεως λόχου περίπου, που κατείχε το ύψωμα Γκραμπάλα, να το ανατρέψουν και να καταλάβουν το ύψωμα. Η κατάληψη όμως αυτή δεν διάρκεσε για πολύ, διότι τις πρωινές ώρες της 3^ης  Νοεμβρίου τα Ελληνικά τμήματα ενήργησαν αντεπίθεση και κατόπιν αγώνα με τη λόγχη ανακατέλαβαν τη Γκραμπάλα. Ο εχθρός εγκατέλειψε σ’ αυτή 20 νεκρούς, 6 αιχμαλώτους και πολλά όπλα και πυρομαχικά.

Υποστράτηγος Χαράλαμπος Κατσιμήτρος_διοικητής VIII Μεραρχίας

Εξάλλου το 47^ο Ιταλικό Σύνταγμα Πεζικού που ήταν συγκεντρωμένο κοντά στη Γκραμπάλα, με αποστολή να ανέβει σ’ αυτή μετά την κατάληψή της για να συνεχίσει προς τα υψώματα Ψηλορράχη και Ασσόνισα, έγινε έγκαιρα αντιληπτό και με τα πυρά τεσσάρων Ελληνικών πυροβολαρχιών διαλύθηκε πριν καν εκδηλώσει την ενέργειά του.

Το πρωινό της 3^ης Νοεμβρίου πέρασε με την ανταλλαγή πυρών πυρο­βολικού και από τις δύο πλευρές στους τομείς Νεγράδων και Καλαμά. Από τις 10:00 εισήλθε στον αγώνα και η Ιταλική Αεροπορία, η οποία βομβάρδισε κυρίως τον τομέα Νεγράδων. Στις 16:00 ο εχθρός εξαπέλυσε νέα επίθεση κατά του λό­φου Καλπακίου με 50 – 60 άρματα, πλαισιωμένα με 80 περίπου μοτοσικλετιστές, αλλά και αυτή αναχαιτίστηκε από τα αντιαρματικά κωλύματα και τα εύ­στοχα πυρά του πυροβολικού. Τα περισσότερα άρματα και μοτοσυκλέτες καταστράφηκαν, ενώ τα υπόλοιπα υποχρεώθηκαν να υποχωρήσουν με σοβαρές ζημιές. Επίσης πολλές απώλειες είχε και το Ιταλικό πεζικό, το οποίο δέχτηκε τα Ελληνικά πυρά στους χώρους συγκεντρώσεώς του, με αποτέλεσμα να μην εκδηλώσει την επίθεσή του.

Η αποτυχία αυτή του εχθρού αναπτέρωσε κατά πολύ το φρόνημα των Ελλήνων μαχητών, οι οποίοι για πρώτη φορά αντίκρυζαν άρματα και εδραίω­σε την πεποίθησή τους για την αποτελεσματικότητα της αντιαρματικής άμυνας.

Για τις 4 Νοεμβρίου, οι Ιταλοί προέβλεπαν να ενεργήσουν γενική επίθεση σε ολόκληρο το μέτωπο, πλην όμως την ανέβαλαν για την επόμενη ημέρα προ­φανώς για την πληρέστερη προπαρασκευή της. Έτσι η 4^η Νοεμβρίου παρήλθε μόνο με την προσβολή της τοποθεσίας με πυρά πυροβολικού και σε ορισμένες περιπτώσεις με την αεροπορία.

Στο μεταξύ η VIII Μεραρχία για να ενισχύσει τις θέσεις της στην τοποθε­σία Ελαίας, απέσυρε τη νύχτα της 3-4 Νοεμβρίου τα τμήματά της, που βρί­σκονταν στις θέσεις Σιάστη, Μονή Σωσσίνου και Ρεπετίστη δυτικά του Καλαμά, σε νέα τοποθεσία, στα ανατολικά του ποταμού, η οποία θεωρούνταν λιγότερο ευπρόσβλητη στα εχθρικά άρματα. Η σύμπτυξη πραγματοποιήθηκε αθόρυβα, στη διάρκεια της νύχτας, χωρίς να γίνει αντιληπτή από τους Ιταλούς.

Από το πρωί της 5^ης Νοεμβρίου οι Ιταλοί βομβάρδισαν σφοδρά τις πε­ριοχές Γκραμπάλας και Βροντισμένης στον Τομέα Νεγράδων, τις θέσεις δυτικά του Καλαμά ποταμού που είχαν ήδη εγκαταλειφθεί από τα Ελληνικά τμήματα και την περιοχή Παραποτάμου (Βάρφανης) στον τομέα Θεσπρωτίας.

Σχεδιάγραμμα μάχης Ελαίας (Καλπακίου_ – Καλαμά

Στον τομέα Νεγράδων, οι Ιταλοί ύστερα από την προαναφερόμενη προ­παρασκευή του πυροβολικού και της αεροπορίας, ενήργησαν στις 14:30 νέα γενική επίθεση σε ολόκληρο το μέτωπο, με μεγάλες δυνάμεις πεζικού και αρμάτων μάχης. Όμως και αυτή η επίθεση, παρά την ισχυρή υποστήριξη από την αεροπορία και το πυροβολικό, απέτυχε και οι δυνάμεις των Ιταλών καθηλώθηκαν από τα Ελληνικά πυρά, προ της αμυντικής τοποθεσίας με πολύ σοβαρές απώλειες. Τα άρματα μάχης, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν κυρίως στην περιοχή Παρακάλαμου, δέχτηκαν τα συγκεντρωτικά και εύστοχα πυρά του Ελληνικού πυροβολικού με αποτέλεσμα να διασκορπιστούν και να καθηλωθούν στις ελώδεις εκτάσεις του Καλαμά ποταμού.

Η Ιταλική επίθεση στον τομέα αυτό συνεχίστηκε και κατά τις δύο επόμενες ημέρες, κυρίως κατά της τοποθεσίας Ελαίας, χωρίς κανένα και πάλι αποτέλεσμα. Επίλεκτα Ιταλικά τμήματα, που κατόρθωσαν το βράδυ της 7ης Νοεμβρίου να καταλάβουν το ύψωμα Ψηλορράχη, νότια κορυφή της Γκραμπάλας, δέχτηκαν άμεση ελληνική αντεπίθεση και ύστερα από αγώνα «εκ του συστάδην» υποχρεώ­θηκαν να υποχωρήσουν αφού εγκατέλειψαν επί τόπου 45 νεκρούς, 7 αιχμαλώτους, 5 όλμους, 3 πολυβόλα και 4 οπλοπολυβόλα. Οι ελληνικές απώλειες ανήλθαν σε έναν αξιωματικό και 11 οπλίτες νεκρούς και έναν αξιωματικό και 33 οπλίτες τραυματίες.

Αυτή ήταν και η τελευταία Ιταλική προσπάθεια κατά της τοποθεσίας Ελαίας. Η Γκραμπάλα, το κλειδί της τοποθεσίας αυτής και του υψιπέδου των Ιωαννίνων γενικότερα, παρέμεινε στην κατοχή της VIII Μεραρχίας.

Στον τομέα Καλαμά, ουδεμία σοβαρή Ιταλική ενέργεια σημειώθηκε κατά το παραπάνω χρονικό διάστημα, εκτός από την κατάληψη των εγκαταλειμμένων, από τα Ελληνικά τμήματα, προωθημένων θέσεων δυτικά του ποταμού Κα­λαμά.

Στον τομέα Θεσπρωτίας, οι Ιταλοί με την κάλυψη αεροπορίας και πυροβολικού, κατόρθωσαν στις 10:15 της 5^ης Νοεμβρίου να ζεύξουν τον Καλαμά ποταμό στην περιοχή Τσιφλίκι, να διαπεραιωθούν νότια από αυτόν και να δη­μιουργήσουν μικρό προγεφύρωμα. Την επομένη αφού διεύρυναν το προγεφύρωμα κινήθηκαν προς τα νότια, κατέλαβαν την Ηγου­μενίτσα και εξανάγκασαν τις εκεί υπάρχουσες περιορισμένες Ελληνικές δυνάμεις να συμπτυχθούν νοτιότερα.

Η VIII Μεραρχία, εξαιτίας της ελλείψεως επαρκών εφεδρειών για τη διε­ξαγωγή επιβραδυντικού αγώνα στην περιοχή, διέταξε τα τμήματά της να διακόψουν την επαφή με τον εχθρό και να αποσυρθούν σε νέες θέσεις επί της τοποθεσίας όρη Σουλίου – Αχέροντας ποταμός, με αποστολή να απαγορεύσουν τις διαβάσεις προς την Πρέβεζα και τα Ιωάννινα. Για την ενίσχυση της παρα­πάνω νέας τοποθεσίας προωθήθηκε στην Φιλιππιάδα το 39^ο Σύνταγμα Ευζώνων της III Μεραρχίας.

Ωστόσο οι Ιταλικές δυνάμεις δεν παρενόχλησαν τις συμπτυσσόμενες Ελ­ληνικές δυνάμεις και δεν επιδίωξαν να εκμεταλλευτούν την επιτυχία τους. Αρκέστηκαν μόνο στην προώθηση ενός τμήματος Ιππικού μέχρι το χωριό Μαργαρίτι. Η στάση αυτή των Ιταλών δικαιολογείται μόνο από το φόβο τους να μην αποκοπούν από τις βάσεις τους, συνεχίζοντας την προέλασή τους στον Τομέα Θεσπρωτίας, ενώ δεν είχε ακόμη διασπαστεί η τοποθεσία Ελαίας.

Στρατηγός Βισκόντι Πράσκα

Από τις 8 Νοεμβρίου, η επιθετική δραστηριότητα των Ιταλών διακόπηκε. Όπως διαπιστώθηκε αργότερα, κατά την ημέρα αυτή, ο Ανώτατος Διοικητής των Ιταλικών δυνάμεων στην Αλβανία στρατηγός Βισκόντι Πράσκα διατάχθηκε να αναστείλει τις επιθετικές του ενέργειες, ενώ ταυτόχρονα γινόταν αντικατά­στασή του με το στρατηγό Σοντού.

Από τις 9 Νοεμβρίου, στο μέτωπο Ηπείρου, οι όροι των αντιπάλων αντιστράφηκαν. Οι Ιταλοί στον τομέα Νεγράδων μετέπεσαν σε κατάσταση άμυνας, ενώ στον τομέα Θεσπρωτίας άρχισαν να συμπτύσσονται, διατηρώντας μόνο ένα περιορισμένο προγεφύρωμα νότια του Καλαμά ποταμού, που αποτέλεσε και το μοναδικό επίτευγμα της αιφνιδιαστικής επιθέσεώς τους στο μέτωπο Ηπείρου.

Έτσι, ύστερα από αμυντικό αγώνα δώδεκα ημερών κατορθώθηκε να συγκροτηθούν προ της τοποθεσίας Ελαίας οι Ιταλικές δυνάμεις, που ανέρχονταν σε δύο μεραρχίες και να υποστούν φθορά ηθική και υλική τέτοια, ώστε η Ανώ­τατη Διοίκησή τους να αποφασίσει την αναστολή των επιθετικών επιχειρήσεων μέχρι την άφιξη νέων ενισχύσεων.

Στις 10 Νοεμβρίου το στρατηγείο της VIII Μεραρχίας που βρισκόταν μέχρι τότε στο Φρούριο Ιωαννίνων, μετακινήθηκε στο χωριό Βελτίστα (Κληματιά).

Κατά τις τρεις επόμενες ημέρες η Μεραρχία ασχολήθηκε με διάφορες επι­θετικές αναγνωρίσεις, η σημαντικότερη των οποίων υπήρξε αυτή που έγινε από τον Τομέα Θεσπρωτίας προς την κατεύθυνση της Ηγουμενίτσας και είχε ως αποτέλεσμα την κατάληψη, μέχρι τις 13 Νοεμβρίου, των υψωμάτων Αγίας Μαρίνας – Νεοχωρίου στα νότια του ποταμού Καλαμά και την εξάλειψη σχεδόν του Ιταλικού προγεφυρώματος στην περιοχή αυτή.

Στο μεταξύ, ύστερα από διαταγή του Γενικού Στρατηγείου, από τις 12 Νοεμβρίου η VIII Μεραρχία έπαυε να υπάγεται απευθείας σ’ αυτό και στο εξής θα υπαγόταν στο Α’ Σώμα Στρατού. Το Στρατηγείο του Α’ Σώματος Στρατού την ίδια ημερομηνία είχε προωθηθεί από την Αθήνα, δια μέσου της Κα­λαμπάκας, στο χωριό Βοτονόσι, στο 43^ο χιλιόμετρο της οδού Ιωαννί­νων—Μετσόβου.

Προς την VIII Μεραρχία διαβιβάστηκε η παρακάτω διαταγή του Αρχι­στράτηγου με την οποία εκφραζόταν η ευαρέσκειά του για τις μέχρι τότε επι­τυχίες της:

«Εκφράζομεν πλήρη ικανοποίησιν δι’ επιτυχή αντιμετώπισιν καταστάσεως επί λήξει περιόδου ενεργείας σας ώς ανεξαρτήτον Μεραρχίας. Τούτο αφορά διοι­κητήν μεραρχίας πρωτίστως καί εν αναλόγω βαθμώ συνεργάτας του».

Οι απώλειες της VIII Μεραρχίας κατά τον αμυντικό της αγώνα, από 1 μέχρι 5 Νοεμβρίου, ανήλθαν σε 3 αξιωματικούς και 57 οπλίτες νεκρούς και σε 5 αξιωματικούς και 203 οπλίτες τραυματίες. Οι περισσότερες από τις απώλειες αυτές οφείλονταν στους βομβαρδισμούς της Ιταλικής Αεροπορίας κατά των θέσεων του πυροβολικού, καθώς και στις τοπικές αντεπιθέσεις, οι οποίες έγιναν για την ανάκτηση εδαφών που είχαν καταληφθεί από τον εχθρό. Οι απώλειες των Ιταλικών δυνάμεων, σύμφωνα με τις απόψεις του στρα­τηγού Πράσκα, ανήλθαν από την έναρξη των πολεμικών επιχειρήσεων μέχρι τις 5 Νοεμβρίου σε 17 αξιωματικούς και 354 οπλίτες νεκρούς και σε 65 αξιωματι­κούς και 1.134 οπλίτες τραυματίες. Ως αγνοούμενοι φέρονται 10 αξιωματικοί και 648 οπλίτες.

 «………..Ουδεμιά ιδέα εις ουδένα να υπάρχει περί υποχωρήσεως. Πάντες από του στρατηγού διοικητού μεραρχίας μέχρι και του τελευταίου στρατιωτών θα αγωνισθώμεν επί των θέσεων μας και εν ανάγκη θα πέσωμεν όλοι υπερασπιζόμενοι αυτάς»

απόσπασμα διαταγής VIII Μεραρχίας – 30ης Οκτωβρίου 1940.

Βιβλιογραφία

Δνση Ιστορίας Στρατού “Επίτομη Ιστορία του Ελληνοϊταλικού & Ελληνογερμανικού πολέμου“

http://wp.me/p1Op6Y-1GY