Ημέρα μνήμης και περισυλλογής – «Περί της Αλώσεως της Πόλης» ...

Επιμέλεια: Τζιβινίκος Θωμάς
562 χρόνια πέρασαν , από τότε που η Βασιλίδα των πόλεων, το κέντρο του ελληνισμού , το καμάρι μας , η δικιά μας Πόλη, η Βασιλεύουσα Κωνσταντινούπολη έπεσε , υπέκυψε κάτω από τη βάρβαρη μπότα των οθωμανών Τούρκων
Στις 29 Μαϊου 1453, ο Μωάμεθ Β΄ πέρασε έφιππος την πύλη της Ανδριανούπολης και μπήκε στην Κωνσταντινούπολη. Κατά την κυρίαρχη ιστορική αντίληψη οι οπλές του αλόγου του έσβησαν και τα τελευταία ίχνη του Μεσαίωνα.
Για τον Ελληνισμό όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά:

Η πτώση της Κωνσταντινούπολης σημάδεψε την πορεία του ελληνικού έθνους. Για 11 αιώνες η Πόλη ήταν το κέντρο ενός κόσμου φωτός. Μετά την Άλωση χίμηξε παντού ο Μεσαίωνας.
Ήταν, πράγματι, μία ιππηλασία που έδωσε νέα δυναμική στη ροή της ιστορίας, όχι μόνο για τη μοίρα των λαών της περιοχής, αλλά για την παγκόσμια εξέλιξη. Η εδραίωση της οθωμανικής αυτοκρατορίας άλλαξε τον προσανατολισμό των ενδιαφερόντων της Ευρώπης. Η Ευρώπη και γεωγραφικά πλέον, αποκόπηκε από την Ανατολή
῾Η 29η Μαΐου 1453 εἶναι ἡμέρα πένθους γιὰ τὸν ῾Ελληνισμό, διότι κατ᾿ αὐτὴν ἔπεσε ἡ Πόλη, ἡ δεύτερη ἱστορικὴ πρωτεύουσά του μετὰ τὴν ᾿Αθήνα καὶ ἄρχισε ἡ μακρόσυρτη νύχτα τις δουλείας.
῾Η ῞Αλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως δὲν δημιουργήθηκε ξαφνικὰ στὶς 10 τὸ πρωῒ τῆς Τρίτης 29 Μαΐου 1453. Προηγήθηκαν αἰῶνες συρρικνώσεως ἀπὸ τὶς ληστρικὲς ὀρδὲς τῶν βαρβάρων ᾿Ασιατῶν καὶ τῶν ἁρπάγων Φράγκων καί, πρὸ πάντων,τῆς Τετάρτης Σταυροφορίας, στὶς 12 ᾿Απριλίου 1204.
Τὸ κάστρο, από τότε , τῆς Βασιλεύουσας Πόλης ἦταν πλέον διάτρητο ἀπὸ Κερκόπορτες. ῎Αλλωστε, τὸ θρυλικὸ Βυζάντιο ήταν χαμένο ἀπὸ τότε ποὺ ἀπώλεσε τὰ Μικρασιατικά του ἐδάφη μὲ τοὺς σχεδὸν ἀμιγεῖς ῾Ελληνικοὺς πληθυσμούς, μὲ τὸν ἀκμαῖο Πολιτισμό, τὴν ὑγιᾶ οἰκονομία καὶ τὴν πλούσια παραγωγὴ ποικίλων ἀγαθῶν.
᾿Εξ ἴσου, λοιπόν, ἀποφρὰς εἶναι γιὰ τὸ Γένος μας καὶ ἡ 13η ᾿Απριλίου 1204, διότι κατ᾿ αὐτὴν ἔπεσε ἡ Πόλη στοὺς Φράγκους τῆς Δʹ Σταυροφορίας. Τὸ πρώτο αὐτὸ γεγονὸς δὲν ὑστερεῖ καθόλου σὲ σημασία καὶ συνέπειες ἔναντι τοῦ δευτέρου, αφού ἡ ῞Αλωση τῆς Πόλης από τους φραγκολατίνους ὑπῆρξε ἡ τρισχειρότερη ληστρικὴ κατακτητικὴ πράξη τῶν Παπῶν τῆςΡώμης!
῾Υπάρχει,μάλιστα, γενετικὴ σχέση μεταξύ τους.
Στα 57 χρόνια που έμειναν οι Δυτικοί, οι βιβλιοθήκες της απογυμνώθηκαν, οι ναοί της βεβηλώθηκαν, οι θησαυροί της κλάπηκαν, τα ταμεία της άδειασαν. Όταν το 1261 ο στρατηγός Στρατηγόπουλος την ελευθέρωσε, η Βασιλεύουσα δεν ήταν παρά μια πόλη ρημαγμένη που πέρασε τα τελευταία 129 ελεύθερα χρόνια της πασχίζοντας μάταια να βρει δυνάμεις για να αμυνθεί κόντρα στους πανίσχυρους Οθωμανούς.
᾿Απὸ τὸ 1204, ἡ Πόλη καὶ σύνολη ἡ Αὐτοκρατορία τῆς ΝέαΡώμης-Ρωμανίας δὲν μπόρεσε νὰ ξαναβρεῖ τὴν πρώτη της δύναμη. Τὸ φραγκικὸ κτύπημα ἐναντίον της ἦταν τόσον δυνατό, που ἔκτοτε ἡ Κωνσταντινούπολη ἦταν «μιὰ πόλη καταδικασμένη νὰ χαθεῖ» (῾Ελ. Γλύκατζη-᾿Αρβελέρ). ᾿Απὸ τὸ 1204 μέχρι τὸ 1453 η αὐτοκρατορία μας, διανύει τὴν περίοδο τῆς πολιτικῆς παρακμῆς καὶ πτωτικῆς πορείας
Σ΄ αυτή την τραγική συγκυρία ο γιος του Εμμανουήλ Παλαιολόγου και της Ελένης Δραγάτση, ήταν εκείνος που δέχτηκε να σηκώσει το βάρος: Μολονότι είχε πλήρη επίγνωση της κατάστασης, δέχτηκε να στεφθεί Κύριος μιας Αυτοκρατορίας που περιοριζόταν πια σε μερικά δεσποτάτα, να οργανώσει την άμυνα με άδεια ταμεία, να σώσει την Πόλη του ή να χαθεί μαζί της, να μην την αφήσει να σβήσει ακέφαλη. Αυστηρός, ηθικός, γνήσιος ηγέτης από αυτούς που δεν κρύβονται στα παλάτια τους ή στα γραφεία τους, αλλά ηγούνται ‐θα πει‐ ορμούν πρώτοι στον αγώνα, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ήταν και είναι η φωνή της Πόλης και των ιδανικών της: Ελευθερία, Αγάπη, Ομόνοια, Πίστη, Αγώνας μέχρις εσχάτων. Το πρώτο μέλημά του ήταν η οικονομική ανόρθωση του κράτους.
Μέσα στη γενική αναστάτωση, ο Κωνσταντίνος αγωνιζόταν να οργανώσει την άμυνα: Έκλεισε τον Κεράτιο κόλπο με τεράστια αλυσίδα και ενίσχυσε με άνδρες τα πιο αδύναμα σημεία του διπλού Βυζαντινού τείχους ανάμεσα στις πύλες του Ρωμανού και Ανδριανούπολης, όπου τα τείχη ακολουθώντας το ύψος του εδάφους χαμήλωναν. Είχε δε στη διάθεσή του 4.973 Έλληνες της Πόλης, 2.000 εθελοντές και 700 σιδηρόφρακτους άνδρες του Ιουστινιάνη, του πρωτοστράτορα στο πλάι του , ως αρχηγός του στόλου ‐αν και ανθενωτικός‐ ο Νοταράς, ο οποίος είχε στείλει στα τείχη τα δύο μεγαλύτερα αγόρια του και ήταν από τους λίγους που έβαλε τελικά την προσωπική του γνώμη στο περιθώριο για το καλό της πατρίδας.
Από την άλλη πλευρά ο Μωάμεθ είχε στη διάθεσή του πάνω από 250.000 άνδρες: από τους οποίους μόνο οι 42.000 ήταν τακτικός στρατός. Οι υπόλοιποι ήταν βαζιβουζούκοι, δηλαδή άτακτοι, πλιατσικολόγοι, που θα τους έριχνε πρώτους στη μάχη, για να κουράσουν τον αντίπαλο. Είχε ακόμα 14 πυροβολαρχίες (τις πρώτες στην παγκόσμια ιστορία). Το μεγάλο του όπλο όμως ήταν η μπομπάρδα, ένα μεγάλο κανόνι με κάνη μήκους 8 μέτρων και με δυνατότητα να καλύπτει απόσταση 1.500 μέτρων, φτιαγμένο από τον Ούγγρο τεχνίτη Ουρμπάν. Αυτό το κανόνι είχε παζαρέψει πρώτα ο Κωνσταντίνος, γιατί έβλεπε πως ήταν η μοναδική ελπίδα της Βασιλεύουσας. Δυστυχώς τα σχέδια του συνάντησαν άδεια ταμεία και τσακωμούς κι έτσι η μπομπάρδα έφτασε στα χέρια του εχθρού και στήθηκε στο πιο αδύνατο σημείο των τειχών.
◊ Στις 5 Απριλίου 1453 ο Μωάμεθ δίνει στον Κωνσταντίνο την τελευταία ευκαιρία: Εάν μου παραδώσεις την Πόλη θα πας όπου θέλεις με τους άρχοντες και τα υπάρχοντά σου, και ο λαός δε θα πάθει τίποτε από μας… Ο Αυτοκράτορας, μπροστά στο δέλεαρ της σωτηρίας, δίνει μια απάντηση που θα την στηρίξει ως το τέλος και της οποίας οι πέντε τελευταίες λέξεις συνοδεύουν ως σήμερα το Στρατό των Ελλήνων: «Το να σου παραδώσω την πόλη δεν είναι στο χέρι μου ούτε στο χέρι κανενός άλλου από αυτούς που κατοικούν σʹ αυτή. Γιʹ αυτό με κοινή απόφαση, και με τη θέλησή μας θα πεθάνουμε και δε θα λογαριάσουμε τη ζωή μας… ου φεισόμεθα της ζωής ημών» . Ο Κωνσταντίνος καλεί τους συμβούλους και τους ζητά ομοψυχία: απέναντι από την πύλη του Αγίου Ρωμανού και την πύλη της Αδριανούπολης ανάμεσα στις κόκκινες σημαίες των Οθωμανών έστεκε επιβλητική η μπομπάρδα και στο βάθος της θάλασσας, έξω από τον Κεράτιο κόλπο ανήμπορα να πλησιάσουν διακρίνονταν τα 300 οθωμανικά καράβια.
Στις 12 Απριλίου οι 14 πυροβολαρχίες βάλλουν κατά των τειχών. Η πολιορκία αρχίζει. Όλη την ημέρα τα κανόνια χτυπούν και όλη τη νύχτα οι αμυνόμενοι επισκευάζουν τις ζημιές με ξύλα και δεμάτια από μαλλί.
◊ 18 Απριλίου γίνεται η πρώτη γενική επίθεση. Ο άτακτος στρατός του σουλτάνου επιχειρεί να ανέβει στα τείχη μα οι Βυζαντινοί, κάτω από τις εντολές του Ιουστινιάνη τον αποτρέπουν. Η πόλη αντέχει. Ο Μωάμεθ επιχειρεί να σπάσει την αλυσίδα στον Κεράτιο για να προσεγγίσει τα θαλάσσια τείχη μα δεν το μπορεί. Η πόλη αντέχει.
◊ Την Κυριακή 22 Απριλίου οι Βυζαντινοί αντικρίζουν ένα συγκλονιστικό θέαμα. Από το βουνό που πέφτει στον Κεράτιο, κατεβαίνουν Καράβια! Ο ευφυής νεαρός σουλτάνος είχε διατάξει τους άνδρες του να μεταφέρουν 72 καράβια από το Βόσπορο στη στεριά και να τα κυλήσουν στη θάλασσα με ξύλινους διαδρόμους, για να παρακάμψουν την αλυσίδα. Οι πολιορκημένοι έντρομοι παρακολουθούν το συγκλονιστικό θέαμα, ενώ στο παλάτι των Βλαχερνών ο Κωνσταντίνος αρχίζει να οργανώνει σχέδιο εμπρησμού των πλοίων.
◊ 28 Απριλίου : Το σχέδιο των Ελλήνων να κάψουν τα καράβια αποτυγχάνει γιατί οι Οθωμανοί το έχουν πληροφορηθεί από τους Γενοβέζους της Πόλης. Οι πόλη δεν έχει μόνο εχθρούς. Έχει και προδότες!
◊ 1 Μαΐουη 1453: Το κλίμα είναι βαρύ, κάτω από τον άκαιρα συννεφιασμένο ουρανό και με το Βόσπορο χαμένο μέσα σε μια αδικαιολόγητη για την εποχή ομίχλη. Οι ανθενωτικοί τριγυρνούν στα σοκάκια της πόλης και ερμηνεύουν τη μαγιάτικη βροχή ως κατάρα του Θεού, φανατίζοντας την ήδη βεβαρημένη ατμόσφαιρα. Ο Κωνσταντίνος μάταια αγωνίζεται να πείσει τους ανεγκέφαλους Έλληνες ότι το δεμάτι δεν σπάει αν είναι ενωμένο, ότι τούτες είναι ώρες που απαιτούν ηρεμία και ενότητα.
◊ 12 Μαΐου: Νέα επίθεση στις πύλες της Ανδριανούπολης και Καλιγαρίας. Η πόλη αντέχει. Ο Σουλτάνος διατάσσει τους σέρβους μηχανικούς να σκάψουν λαγούμια. Εάν δεν μπορεί να πάρει την Πόλη κανονικά, είναι αποφασισμένος να την πάρει υπόγεια. Ο Ιουστινιάνης το έχει προβλέψει και με τη βοήθεια του σκωτσέζου μηχανικού Γιόχαν Γκράντ οι στρατιώτες του μέσα από τους υπονόμους καίνε ζωντανούς τους επιτιθέμενους. Η πόλη αντέχει.
Ο Μωάμεθ αγωνιά. Καλεί έκτακτο συμβούλιο και ακούει το βεζίρη Χαλίλ να προτείνει λύση της πολιορκίας. Στο παλάτι των Βλαχερνών ο Κωνσταντίνος περιμένει τους απεσταλμένους του να ειδοποιήσουν ότι έρχεται βοήθεια από τη Δύση. Περιμένει και ελπίζει: Οι χριστιανοί δε θα άφηναν μια χριστιανική πόλη να πέσει στα χέρια των απίστων. Ή μήπως θα την άφηναν;
◊ 23 Μαΐου 1453: Οι ηρωικοί απεσταλμένοι ναυτικοί περνώντας μέσα από τον Οθωμανικό στόλο, φτάνουν στην Πόλη με άσχημα μαντάτα: Στον ορίζοντα δεν φαίνεται Δυτικό πανί. Οι σύμβουλοι προτρέπουν το Βασιλέα να φύγει. Ο Ιουστινιάνης με την αγωνία του φίλου τον παρακαλεί να μπει σʹ ένα δικό του καράβι. Ο Κωνσταντίνος όμως δεν είναι ένας συνηθισμένος πολιτικός άνδρας: «Εάν έφευγα τι θα έλεγε για μένα η οικουμένη; Σας ικετεύω μην με παρακαλάτε να φύγω. Επιθυμώ να πεθάνω εδώ μαζί σας» απαντά. Από τα παράθυρα του παλατιού φτάνουν οι κραυγές των Οθωμανών. Ο Μωάμεθ τους τάζει γλέντι τριών ημερών εάν του φέρουν τη Βασιλεύουσα κι εκείνοι υποδέχονται την υπόσχεση με ζητωκραυγές, χορούς και τυμπανοκρουσίες.Ο Αυτοκράτορας δεν αντέχει άλλο: ξεσπά σε κλάματα για την πόλη που χάνεται, προδομένη από φίλους και προπάντων διχασμένη.
◊ 25 Μαΐου: Όλοι γνωρίζουν ότι σε 4 μέρες οι Οθωμανοί θα χτυπήσουν. Η πόλη δεν έχει ψωμί και ως έφεδροι έχουν μείνει μόνο οι καλόγεροι που περιμένουν στο ναό των Αποστόλων τη στιγμή που θα τους καλέσει ο Βασιλιάς τους να πολεμήσουν. Το συμβούλιο θέτει και πάλι το ζήτημα που πληγώνει τον Κωνσταντίνο: Εάν δεν μπορούμε να σώσουμε την Πόλη, ας σώσουμε τουλάχιστο τον Αυτοκράτορα! Ο Παλαιολόγος αντιδρά με οργή και εξουθενωμένος από τη νηστεία, την κόπωση και την αγωνία χάνει τις αισθήσεις του. Δε δέχεται όμως να φύγει.
◊ 28 Μαΐου 1453: Το πρωί οι καμπάνες καλούν τους Έλληνες στις λιτανείες. Στο παλάτι των Βλαχερνών οι αξιωματούχοι συγκεντρώνονται για τελευταία φορά. Ο Κωνσταντίνος απευθυνόμενος στους Έλληνες τους υπενθυμίζει το καθήκον της φυλής: Ο άνθρωπος πρέπει να είναι έτοιμος να πεθάνει για τέσσερις μεγάλες αξίες: Την πατρίδα, την πίστη, τον ηγεμόνα και την οικογένεια. Είναι η ώρα για τον Λαό της Κωνσταντινούπολης να πεθάνει για όλα αυτά.
Στην Αγια Σοφιά οι κληρικοί ντυμένοι με τα επίσημα άμφια τελούν την τελευταία Θεία Λειτουργία για να λάβει ο λαός την ύστατη κοινωνία. Οι υπερασπιστές της Πόλης μεταλαμβάνουν και τρέχουν ξανά στις επάλξεις, μαζί τους και ο Αυτοκράτορας. Ευχαριστεί τους άνδρες του και με το άλογο γυρίζει τα τείχη για να δώσει κουράγιο στους αγωνιστές, ίσως και για να αποχαιρετήσει το φως του ήλιου από την Πόλη του…
Και ο ήλιος δύει. Θα είναι η τελευταία δύση που θα αντικρίσει η ελληνική Κωνσταντινούπολη.
◊ Τα Μεσάνυχτα της 29 Μαΐου 1453ης οι κραυγές των επιτιθέμενων σχίζουν τον αέρα και η Κωνσταντινούπολη καλεί με τις καμπάνες το λαό της στα τείχη. Η επίθεση ξεκινά κατά κύματα: Πρώτα στέλνονται οι άτακτοι. Για δύο ώρες τα τείχη πολιορκούνται μα η άμυνα κάνει καλή δουλειά. Η Πόλη δεν γονατίζει. Από θαλάσσης τα πράγματα δεν είναι τόσο δύσκολα για τους έλληνες, αν και όλοι καταλαβαίνουν ότι ο στόλος του εχθρού θέλει μόνο να απασχολήσει άνδρες και όχι να τους νικήσει. Η μεγάλη μάχη δίνεται στην κοιλάδα του Λύκου. Ο Μωάμεθ ρίχνει το ασκέρι του Ισχάκ Πασά, αλλά η πυκνή τους διάταξη επιτρέπει στους Έλληνες να ρίχνουν στο ψαχνό. Η Πόλη δεν γονατίζει. Τα κανόνια τραντάζουν τα τείχη. Λίγο πριν το ξημέρωμα η μπομπάρδα γκρεμίζει ένα τμήμα από το εξωτερικό τείχος του Αγίου Ρωμανού και οι πρώτοι 300 οσμανλήδες ορμούν μα αποδεκατίζονται από τον Κωνσταντίνο και τους άνδρες του. Η Πόλη δε γονατίζει. Με το πρώτο φως της ημέρας ο Μωάμεθ στέλνει τους γενίτσαρους, αλλά οι αμυνόμενοι, άριστα εκπαιδευμένοι από τον Ιουστινιάνη, άριστα εμψυχωμένοι από τον Παλαιολόγο δεν εγκαταλείπουν. Η Πόλη δεν γονάτισε ακόμα. Ο Ιουστινιάνης όμως πληγώνεται την πιο κρίσιμη στιγμή και οι άνδρες του τον απομακρύνουν από το πεδίο της μάχης.
Την αναταραχή που προκάλεσε η απώλεια του Ιουστινιάνη αντιλαμβάνεται ο Μωάμεθ. Τα κανόνια χτυπούν το εξωτερικό τείχος που τελικά υποχωρεί. Όλο το δράμα παίζεται τώρα στην πύλη του Αγίου Ρωμανού όπου ο Κωνσταντίνος δίνει την ύστατη μάχη και στην πύλη της Αδριανούπολης, πολύ κοντά σε μια πόρτα που αν και ασήμαντη για τους Βυζαντινούς, έμεινε γνωστή ως η πιο μυστηριώδης πόρτα της ιστορίας: την Κερκόπορτα. Κανένας δεν μπορεί να πει με σιγουριά κάτω από ποιες συνθήκες κυμάτισε η σημαία του Μωάμεθ πάνω από την κερκόπορτα. Ήταν προδοσία; Κι αν ναι από ποιους; Η αλήθεια χάθηκε στη δύνη της μάχης ή των συμφερόντων και μόνο θρύλοι κράτησαν το όνομά της ζωντανό κι έμεινε η Κερκόπορτα ως «ένας κόκκος άμμου που έκρινε την ιστορία του κόσμου», όπως παρατηρεί ο Στέφαν Τσβάιχ. Η σημαία των Οθωμανών πάνω στα τείχη έδωσε πρώτη το μήνυμα : ΕΑΛΩ Η ΠΟΛΗ…
Η Πόλη του Κωνσταντίνου γονάτισε μετά από 57 μέρες πολιορκίας, μετά από 1123 χρόνια πορείας. Την είδε γονατισμένη εκείνος ή είχε χαθεί πριν συνειδητοποιήσει το τέλος της αγαπημένης του; Κανένας δεν ξέρει. Το σώμα του αναζητήθηκε από το Μωάμεθ μέσα στις επόμενες μέρες και αναγνωρίστηκε από τα χρυσά αυτοκρατορικά σανδάλια. Τον αναγνώρισε ενώπιον του Σουλτάνου ο αιχμάλωτος Νοταράς.
Γιὰ τὸ Γένος, ἰδιαίτερα μετά την άλωση του 1453, ἀρχίζει μια περίοδος μακρᾶς δοκιμασίας. ῎Αν οἱ ψυχικὲς καὶ πνευματικὲς δυνάμεις του δὲν ἦταν ἀκμαῖες, εἶναι ἀμφίβολο, ἂν θὰ μποροῦσε τὸ Γένος νὰ ξεπεράσει τὶς συνέπειες τῆς Πτώσης, ὅπως συνέβη μὲ ἄλλους λαοὺς στὴν ἱστορία. ῾Η ἐμμονή, ὅμως, στὴν ᾿Ορθόδοξη Παράδοση καὶ μέσῳ αὐτῆς καὶ στὴν ῾Ελληνικότητα, διατήρησε τὸ Γένος ἑνωμένο μὲ τὶς ζωτικὲς πηγές του.
῞Οπως δὲ, ἔχει ἐπισημανθεῖ πολὺ ὀρθά, ἐνῶ πολιτικὰ μετὰ τὸ 1204 ἡ Αὐτοκρατορία φθίνει καὶ καταντᾶ σκιὰ τοῦ ἑαυτοῦ της, πνευματικὰ (῾Ησυχαστικὴ Κίνηση) σημειώνει μεγάλη ἀκμὴ καὶ κορύφωση τῆς ῾Αγιοπατερικῆς Παραδόσεως, ποὺ ζωογονοῦσε τὸ Γένος καὶ ἐνίσχυε τὶς πνευματικές του ἀντιστάσεις.
῾Ο κορυφαῖος ἱστορικὸς μας ᾿Απόστολος Βακαλόπουλος παρατηρεῖ, ὅτι στὴν διάρκεια τῆς δουλείας τῶν Ρωμηῶν, ἡ ᾿Ορθόδοξη Πίστη «ἦταν κάτι παραπάνω ἀπὸ θρησκευτικὸ δόγμα.
῏Ηταν τὸ πνευματικὸ πλαίσιο, μέσα στὸ ὁποῖο ἐκφραζόταν ἡ ἐθνική τους συνείδηση, ὁλόκληρος ὁ κόσμος τους, ποὺ ἔκλεινε μέσα του τὸ ἔνδοξον παρελθὸν καὶ τὶς ἐλπίδες ἀπολυτρώσεως».
᾿Αλλὰ καὶ ὁ ᾿Ιωάννης Καποδίστριας ὁμολογοῦσε, ὅτι «ἡ χριστιανικὴ θρησκεία ἐσυντήρησεν εἰς τοὺς ῞Ελληνας καὶ γλῶσσαν καὶ πατρίδα καὶ ἀρχαίας ἐνδόξους ἀναμνήσεις καὶ ἐξαναχάρισεν εἰς αὐτοὺς τὴν πολιτικὴν ὕπαρξιν, τῆς ὁποίας εἶναι στῦλος και ἑδραίωμα» (πρβλ. Αʹ Τιμ. 3, 15).
῾Η πτώση καὶ ἀπώλεια τῆς Πόλης ἐκλόνισε πρὸς στιγμὴν τὶς συνειδήσεις. Τὴ σημασία της, ἄλλωστε, γιὰ τὸ Γένος διετύπωσε ἡ Κυπριακὴ Λαϊκὴ Μούσα μὲ ἕνα ὑπέροχο στιχούργημά της:
«῾Η Πόλις ἦτον τὸ σπαθίν, ἡ Πόλις τὸ κοντάριν.
῾Η Πόλις ἦτον τὸ κλειδὶν τῆς Ρωμανίας ὅλης,
κι᾿ ἐκλείδωνε κι ἀσφάλιζε ὅλην τὴν Ρωμανίαν·
καὶ ὅλον τὸ ᾿Αρτζιπέλαγος ἐσφιχτοχλείδωνέν το…».
῾Η Πόλη ἦταν ἡ συνισταμένη ὅλων τῶν ἐλπίδων τῶν Ρωμηῶν,τῶν πολιτῶν τῆς Αὐτοκρατορίας, καὶ κυρίως τῶν ῾Ελλήνων. Η διατήρηση τῆς ἐλευθερίας της, παρὰ τὴν τρομακτικὴ συρρίκνωση τῆς Αὐτοκρατορίας τὸ 15ο αἰώνα, ἔτρεφε τὴν αὐτοπεποίθησή τους καὶ συντηροῦσε τὸν ψυχισμό τους.
Λίγο πρὶν ἀπὸ τὴν ῞Αλωση ὁ λόγιος Μοναχὸς ᾿Ιωσὴφ Βρυέννιος, προβλέποντας τὶς ἐξελίξεις, ἔγραφε:«Ταύτης τῆς πόλεως ἱσταμένης, συνίσταταί πως αὐτῇ καὶ ἡ Πίστις ἀκράδαντος· ἐδαφισθείσης δὲ καὶ ἁλούσης, ἅπερ, Χριστέ μου, μὴ γένοιτο, ποία ἔσται ψυχὴ κατὰ πίστιν ἀκλόνητος»; — δηλαδή:
«῞Οσο στέκεται ὄρθια αὐτὴ ἡ Πόλη, μένει μαζί της ἀκλόνητη καὶ ἡ Πίστη. ῍Αν ὅμως, κατεδαφισθεῖ ἢ ἁλωθεῖ, ποὺ νὰ μὴ γίνει, Χριστέ μου! ποιά ψυχὴ θὰ κρατήσει τὴν πίστη της ἀσάλευτη;».
Μετὰ τὴν πτώση τῆς Πόλης ἡ δύναμη ἀντιστάσεως μειώθηκε σημαντικά,ὅπως δείχνουν οἱ ἀλλαξοπιστίες καὶ ἡ μοιρολατρικὴ στάση πολλῶν ἀπ᾿ τὸ Λαό, ἀλλὰ καὶ τὸν Κλῆρο. Τὸ Γένος χρειαζόταν κάποια δύναμη, ποὺ θὰ ἐμπόδιζε τὴν ἀλλοτρίωσή του καὶ θὰ ἐξασφάλιζε τὴν ἀνάκαμψη καὶ ἐπιβίωσή του. Αὐτὴ τὴ δυσκολότατη, ἀλλὰ καὶ ἀναγκαιότατη ἀποστολή, ἀνέλαβε ἡ ᾿Εκκλησία, ὡς ᾿Εθναρχία.
Τὸ σπουδαῖο ὅμως εἶναι, ὅτι τὸ ἄλλοτε βάρβαρο, τουρκικὸ
φύλο τῶν ᾿Οθωμανῶν μέσα σὲ σύντομο χρόνο μπόρεσε νὰ συγκροτηθεῖ σὲ μία πανίσχυρη αὐτοκρατορία καὶ νὰ ἐνταχθεῖ στὸ σύστημα τῶν εὐρωπαϊκῶν κρατῶν.
Μέσα στὰ ὅρια τῆς ᾿Οθωμανικῆς αὐτοκρατορίας θὰ ἀγωνιστεῖ στὸ ἑξῆς ὁ ῾Ελληνισμός, μαζὶ μὲ ὅλη τὴ Ρωμηοσύνη, νὰ βρεῖ τον δρόμο του στὴ νέα γι᾿ αὐτὸν πραγματικότητα.
Πολλὰ ἔχουν —ἐρασιτεχνικὰ— γραφεῖ γιὰ τὴν ἑρμηνεία τις ῾Αλώσεως. Πολλὲς ἐπιθέσεις δέχεται ὁ Κλῆρος, ἀλλὰ καὶ ὁ Μοναχισμὸς ἀπὸ τὶς δυνάμεις ἐκεῖνες, ποὺ ἀναζητοῦν εὐθύνες καὶ ἐλεγχόμενες συμπεριφορὲς κατὰ τὶς ὑπαγορεύσεις τῆς ἰδελογίας τους.
῾Η παραταξιακὴ συνείδηση ὁδηγεῖ καὶ στὴν ἰδεολογικὴ χρήση τῶν πηγῶν,μὲ συνέπεια τὴν ἀναίρεση τῆς ἱστορικῆς αλήθειας.
῎Ετσι διαμορφώθηκαν ἰδεολογήματα, ποὺ ἀναπαράγονται χωρὶς ὑπευθυνότητα, διότι λείπει ἡ πλήρης γνώση τῶν πηγῶν καὶ ἡ συνδυαστικὴ ἑρμηνεία τους.
῾Η συνήθης ἀπάντηση στὸ ἐρώτημα ποὺ τίθεται ἀπὸ τοὺς κύκλους αὐτούς: «γιατί ἐτούρκεψε τὸ Βυζάντιο», ἐπιρρίπτει τον εὐθύνη, στὴν μερίδα τῶν ἀνθενωτικῶν, ποὺ θεωροῦνται ὑπεύθυνοι γιὰ τὴν πτώση της Αὐτοκρατορίας. Καὶ σ᾿ αὐτὸ ὁδηγεῖ ἡ ἀπολυτοποίηση τῶν φαινομένων, ὀφειλομένη στὴν ἄγνοια των πραγμάτων στὸ σύνολό τους.
᾿Αποτέλεσμα, ἡ «ἁγιοποίηση» της ἀντιπάλου μερίδος τῶν ῾Ενωτικῶν, ἡ διχαστικὴ θεώρηση τῆς ἱστορίας καὶ ἡ ἀδυναμία ἀντικειμενικῆς ἑρμηνείας της.
Καὶ εἶναι γεγονός, ὅτι ἡ διάσταση ῾Ενωτικῶν-᾿Ανθενωτικῶν όταν πραγματικὴ καὶ μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὡς ὁ πρῶτος σοβαρὸς διχασμὸς στὴν νεώτερη ἱστορία μας, ἀλλὰ καὶ ρίζα ὅλων τον κατοπινῶν ἐξελίξεων. Γι᾿αὐτὸ ἀκριβῶς ἡ κατὰ τὸ δυνατὸν πληρέστερη κατανόησή της (δηλ.της διαστάσεως) προσφέρει ἕνα ἀσφαλὲς κλειδὶ στὴν ἑρμηνεία καὶ ὅλων τῶν μεταγενεστέρων διχασμῶν στὴν πορεία τοῦ Γένους-῎Εθνους μας.
῾Η διάσταση ῾Ενωτικῶν-᾿Ανθενωτικῶν ὑποστασίωνε τὴν διπλῆ στάση τοῦ Γένους μας ἔναντι τῆς Δύσεως, κυοφορήθηκε δὲ στὴν «καθ ἡμᾶς Ανατολὴ» μετὰ τὸ μεγάλο Σχίσμα τοῦ 1054.
Εἶναι δὲ χαρακτηριστικό, ὅτι καὶ ὅλοι οἱ μετέπειτα ἐθνικοὶ διχασμοί μας θὰ ἔχουν σημεῖο ἀναφορᾶς τὴ Δύση καὶ τὴ στάση μας ἀπέναντί της.
᾿Αποφασιστικὰ ἐπηρέασε τὴ στάση τῆς ᾿Ορθόδοξης ᾿Ανατολῆς ἔναντι τῆς Δύσεως ἡ ῞Αλωση τοῦ 1204 καὶ ὁ θεσμὸς τῆς Οὐνίας (μετὰ τὸ 1215), ὡς πολιορκητικὴ μηχανὴ τῆς Φραγκίας στὴ Ρωμαίϊκη ᾿Ανατολή.
Τὸ φιλοδυτικὸ ρεῦμα ἀποτελοῦσαν κυρίως διανοούμενοι καὶ πολιτικοί,οὐνίτες ἤ οὐνιτίζοντες. Οἱ πρῶτοι, διότι ταυτίζονταν στὶς θεωρητικές τους ἀναζητήσεις μὲ τοὺς δυτικοὺς
σχολαστικούς, ἐνῶ οἱ δεύτεροι καὶ γιὰ λόγους σκοπιμότητας (προσδοκία στρατιωτικῆς βοήθειας στὴν ἀντιμετώπιση τοῦ τουρκικοῦ κινδύνου).
Οἱ ᾿Ανθενωτικοί, κυρίως ὁ κλῆρος, οἱ μοναχοὶ καὶ τὸ εὐρὺ λαϊκὸ σῶμα, διατηροῦσαν μόνιμη μετὰ τὸ 1204 δυσπιστία ἔναντι τῆς Δύσεως. ῾Ο «ἀντιδυτικισμός», βέβαια, δὲν ἦταν ἀθεμελίωτος,οὔτε ὀφειλόταν σὲ ἁπλῆ μισαλλοδοξία. Στηριζόταν σὲ πολὺ καλὴ γνώση τῆς φραγκοπαπικῆς Δύσεως καὶ τῶν μονίμων διαθέσεών της ἀπέναντι στὴν ᾿Ανατολή.
῾Ο ἀντιδυτικισμὸς τῆς ᾿Ανατολῆς συνιστοῦσε περισσότερο αὐτοάμυνα καὶ αὐτοπροστασία. Εἶχε ἐρείσματα πνευματικὰ καὶ κοινωνικοπολιτικά τὴν ἐπίγνωση τῆς πνευματικῆς ἀλλοτριώσεως τις χριστιανικῆς παράδοσης στὴ Δύση, τοῦ φραγκικοῦ ἐπεκτατισμοῦ καὶ τῆς ἐκφράγκευσης τοῦ πατριαρχείου τῆς Παλαιᾶς Ρώμης (1046), ὡς καὶ τῆς μεταβολῆς του σὲ παπικὸ κράτος, μὲ ὅλες τὶς εὐνόητες συνέπειες.
᾿Εξ ἄλλου, συνείδηση τῶν ᾿Ανθενωτικῶν ἦταν, ὅτι τὴν ὀρθόδοξη ταυτότητα (ποὺ γι᾿ αὐτοὺς ἦταν συγχρόνως καὶ ἐθνικὴ) δὲν τὴν ἀπειλοῦσαν τόσο οἱ ᾿Οθωμανοί, ὅσο οἱ Φραγκολατίνοι.
῾Η συνείδηση αὐτὴ τῶν ᾿Ανθενωτικῶν θὰ κωδικοποιηθεῖ στὸ
κήρυγμα τοῦ ῾Αγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ (18ος αἰ.): «Καὶ διατί δὲν ἔφερεν ὁ Θεὸς ἄλλον βασιλέα, ποὺ ἦταν τόσα ρηγάτα ἐδῶ κοντὰ νὰ τοὺς τὸ δώσῃ, μόνο ἤφερε τὸν Τοῦρκον μέσαθε ἀπὸ τὴν Κόκκινην Μηλιὰ καὶ τοῦ τὸ ἐχάρισεν; ῎Ηξερεν ὁ Θεὸς πὼς τὰ άλλα ρηγάτα μᾶς βλάπτουν εἰς τὴν πίστιν ἐνῶ ὁ Τοῦρκος δὲν μᾶς βλάπτει. ῎Ασπρα δῶσ᾿ του καὶ καβαλλίκευσέ τον ἀπὸ τὸ κεφάλι. Καὶ διὰ νὰ μὴ κολασθοῦμεν, τὸ ἔδωσε τοῦ Τούρκου καὶ τὸν ἔχει ὁ Θεὸς τὸν Τοῦρκον ὡσὰν σκύλον νὰ μᾶς φυλάη…».
῾Ο Πατροκοσμᾶς ἔδινε, ἔτσι, ἀπάντηση στοὺς φιλενωτικούς, χωρὶς μάλιστα νὰ μπορεῖ νὰ κατηγορηθεῖ ὡς ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ ἤ ἐθελόδουλος. Οἱ φιλενωτικοί, ἀντίθετα, πιστεύοντας στὶς ὑποσχέσεις τῆς χριστιανικῆς Εὐρώπης καὶ δεμένοι ἰδεολογικὰ μαζί της ἦσαν πρόθυμοι νὰ μειοδοτήσουν στὸ θέμα τῆς Πίστεως, μὲ ὑποθετικὰ πολιτικὰ ἤ προσωπικὰ ἀνταλλάγματα. Γι᾿ αὐτοὺς ἡ Πίστη δὲν ἦταν πιὰ ὑπόθεση ἐμπειρίας καὶ στάση ζωῆς, ἀλλὰ ἰδεολογία θρησκευτική, ὑποκείμενη στοὺς ὁποιουσδήποτε «ἱστορικοὺς συμβιβασμούς». Οἱ φιλενωτικοὶ μᾶς ἐκληροδότησαν τὸ «εὐρωπαϊκὸ σύνδρομο» καὶ τὴ θεώρηση τῆς Δύσεως ὡς τῆς «καθολικῆς μας μητρόπολης», κατὰ τὸν ἀείμνηστο Κωστῆ Μοσκώφ. Το γνωστό και απόλυτα υποτελικό: «ανήκομεν στη Δύση» Και αντί αυτή η φράση , στις μέρες μας,αποδιδόμενη σε κάποιο πρόσωπο να αποτελεί εντροπήν, τουναντίον, αποτελεί ύμνον και έπαινον!
῾Ο Στῆβεν Ράνσιμαν δικαιώνει τοὺς ᾿Ανθενωτικούς, ὡς ρεαλιστὲς καὶ νηφάλιους ἐκτιμητὲς τῆς καταστάσεως: «Οἱ Βυζαντινοὶ διανοούμενοι, ποὺ εἶχαν ἀπορρίψει τὴ δυτικὴ βοήθεια, ἡ οποία ὑπὸ τὶς καλύτερες συνθῆκες θὰ εἶχε διασώσει ἕνα μικρὸ τμῆμα τοῦ ὀρθοδόξου ἐδάφους καὶ ἡ ὁποία περιελάμβανε τὴν ἕνωση τῆς ᾿Εκκλησίας μὲ τὴ Ρώμη, κατὰ συνέπεια τὴν ἐπέκταση τον διαιρέσεων ἐντὸς τῆς ᾿Εκκλησίας, δικαιώθηκαν. η ἀκεραιότητα τῆς ᾿Εκκλησίας διατηρήθηκε καὶ μὲ αὐτὴν, ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ»!
Στὸ σημεῖο αὐτὸ χρειάζεται μία διευκρίνηση,ποὺ προσφέρει τὸ ἑρμηνευτικὸ κλειδὶ τῆς πολιτικῆς τοῦ Γένους-῎Εθνους μας στὸν 19ον αἰώνα.
Η συνάντηση μὲ τὴν «Φραγκιὰ» (κορύφωση τοῦ 1204) καθόρισε καὶ τὴ στάση ἔναντι τῆς ἐξ ἀνατολῶν ἀπειλῆς, δηλαδὴ τῶν Τούρκων. Τὸ ῎Εθνος, συναισθανόμενο τὸν τουρκικὸ κίνδυνο, στρεφόταν πρὸς τὴ Δύση (στάση ἑνωτικῶν), διαβλέποντας, ὅμως, τὸν φραγκικὸ κίνδυνο, χωρὶς νὰ ἀποδέχεται τὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία, ἀλλὰ καὶ χωρὶς νὰ μπορεῖ νὰ τὴν ἀποτινάξει «ἄχρι καιροῦ», προτιμοῦσε κατὰ τὸν λόγο τοῦ Πατροκοσμᾶ τὸν Τοῦρκο, ποὺ δὲν ἀπειλοῦσε τὴν ἱστορικὴ ταυτότητά του,ἀλλὰ ἐπέτρεπε τὴν ἱστορικὴ συνέχειά του.
Οἱ ᾿Ανθενωτικοί, ἀπορρίπτοντας τὴν δυτικὴ «φιλία» καὶ «συμμαχία», δὲν μποροῦν νὰ χαρακτηρισθοῦν ἄνευ ἑτέρου «τουρκόφιλοι». ῾Η δουλικότητα τῶν διανοουμένων ἔναντι τῆς «Φραγκιᾶς» ἦταν γι᾿ αὐτοὺς οὐσιαστικὴ ἀπειλή.Η φιλενωτικὴ πολιτικὴ αὐτοκρατόρων, ὅπως ὁ Μιχαήλ Ηʹ Παλαιολόγος (13ος αἰ.) ἤ ὁ᾿Ιωάννης Εʹ Παλαιολόγος (ἐφράγκευσε τὸ 1369), συνιστοῦσαν προκλήσεις ἀνυπέρβλητες, ἀλλὰ καὶ ἀποκαλυπτικές. Τοὺς φόβους αὐτοὺς ἐνίσχυσε ἀκόμη περισσότερο ἡ πολιτικὴ καὶ τον λοιπῶν Παλαιολόγων.
῾Η κατάκτηση «βυζαντινῶν» ἐδαφῶν ἀπὸ τοὺς ᾿Οθωμανοὺς δὲν ἐθεωρεῖτο ἀπώλεια γιὰ τὴν Αὐτοκρατορία, ἐφ᾿ ὅσον στὰ ἐδάφη αὐτὰ συνεχιζόταν ἡ ἑνότητα τῆς ᾿Εκκλησίας, ἡ ὁποία πνευματικὰ διάσωζε καὶ τὴ συνέχεια τῆς Ρωμανίας. ῾Η φραγκοκρατία, ὅμως,ἀπέδειξε ὅτι δὲν συνέβαινε τὸ ἴδιο καὶ στὶς φραγκοκρατούμενες περιοχές, ποὺ μὲ τὸν διωγμὸ τῆς ὀρθοδόξου ᾿Εκκλησίας, ἄν δὲν διέκοπταν, τουλάχιστον καθιστοῦσαν τὴ συνέχεια αὐτὴ ἰδιαίτερα δύσκολη.
Εἶναι κοινή, ἄλλωστε, ἡ γνώμη τῶν βυζαντινολόγων, ὅτι στον κατάσταση ποὺ βρισκόταν στὰ μέσα τοῦ 15ου αἰώνα ἡ Αὐτοκρατορία καὶ ἄν δὲν ἔπεφτε στοὺς ᾿Οθωμανούς, θὰ καταντοῦσε ἕνα ἁπλὸ προτεκτορᾶτο τῶν δυτικῶν Κρατῶν ἢ τοῦ Πάπα.
Πρέπει, ὅμως, νὰ παραδεχθοῦμε, ὅτι ῾Ενωτικοὶ καὶ ᾿Ανθενωτικοί, παρὰ τὴν ἀντίθεσή τους, λειτουργοῦσαν ὡς σύνθεση. Οἱ δεύτεροι ἔσωσαν την ταυτότητα τοῦ Γένους, ἀλλὰ οἱ πρῶτοι τὸ κράτησαν σὲ ἀδιάκοπο ἐπαναστατικὸ βρασμό, δυναμοποιώντας τὶς ἀντιστάσεις του.
῾Η ἴδια ἀντίθεση ῾Ενωτικῶν-᾿Ανθενωτικῶν συνεχίζεται καὶ
στὴ διάσταση σήμερα εὐρωπαϊστῶν-ἀντιευρωπαϊστῶν, ὅταν βέβαια, τὸ ὑπόβαθρο μένει πνευματικό, ὅπως τὸν 15ον αἰώνα, ὁπότε μπορεῖ νὰ γίνεται λόγος γιὰ διάσταση παραδοσιακῶν (ὀρθοδόξων) ἀντιπαραδοσιακῶν, ποὺ ἔχει εἰσέλθει ἤδη καὶ στὸν πολιτικὸ χῶρο, ὡς ἀντίθεση παραδοσιακῶν-ἐκσυγχρονιστῶν(ὅλων τῶν κομμάτων). Σημασία ἔχει ὅτι σὲ ὅλα αὐτὰ τὰ ἀντιθετικὰ σχήματα ἡ «Δύση» καὶ ἡ στάση ἀπέναντί της βρίσκεται στὴ βάση τῶν πραγμάτων.
᾿Ακριβῶς στὸ σημεῖο αὐτὸ φαίνεται ἡ ἐπικαιρότητα τις 29ης Μαΐου γιὰ τὴ σημερινὴ πραγματικότητα καὶ τὶς σύγχρονες σχέσεις.Διότι οἱ συμπεριφορὲς τῶν προσώπων ἀποκαλύπτουν καὶ τὸν τρόπο, κατὰ τὸν ὁποῖο λειτουργεῖ κάθε φορὰ ὁ ἐθνικὸς διχασμός, ἀλλὰ καὶ τὶς συνέπειές του γιὰ τὸ Γένος -῍Εθνος.
Εἶναι γεγονός όμως, ὅτι παρὰ τὴν ἀντίθεση, ὁ διχασμὸς μπορεῖ νὰ ἀποβεῖ εὐεργετικὸς πρὸς τὸ ῍Εθνος, ὅταν οἱ ἀντιτιθέμενοι ταυτίζονται μὲ αὐτὸ καὶ ἐργάζωνται γι᾿ αὐτό, μὴ ταυτιζόμενοι μὲ τὰ ξένα συμφέροντα. Τὶς δύο παρατάξεις συνδέει τότε ἡ κοινὴ ἀγάπη πρὸς τὸ ῎Εθνος, ἡ δὲ ἐπιλογὴ διαφορετικῶν ὁδῶν πορείας καὶ στρατηγικῆς ἀποβλέπει μόνο στὴν σωτηρία τοῦ Γένους- ῎Εθνους .
Κλασικὰ παραδείγματα οἱ δυάδες Κωνσταντίνου Παλαιολόγου
— Λουκᾶ Νοταρᾶ καὶ Γενναδίου — Πλήθωνος. Λυδία λίθος δὲ στὴ διακρίβωση αὐτὴ εἶναι ἡ συνεργασία τους στην
ἀπόκρουση τῶν ἐναντίων.
᾿Αλλ᾿ ἄς δοῦμε χωριστὰ τὶς συμπεριφορὲς αὐτῶν τῶν προσώπων.
῾Ο αὐτοκράτορας τῆς ὀδύνης Κωνσταντῖνος ΙΑʹ
Παλαιολόγος(1403-1453) ἀναδείχθηκε νέος Λεωνίδας τοῦ ῎Εθνους. Τὸ δικό του Μολὼν λαβὲ ἐκφράσθηκε μὲ τὰ λόγια: «Τὸ τὴν πόλιν σοι δοῦναι οὐκ ἐμὸν ἔστιν.Κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως ἀποθανοῦμεν καὶ οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν» Κανείς, λοιπόν, δὲν μπορεῖ νὰ ἀμφισβητήσει τὸν πατριωτισμό του, μολονότι, ἔλαβε μέρος στὴν οὐνιτικὴ λειτουργία τῆς 12ης Δεκεμβρίου 1452, στὴν ὁποία ἀναγνώσθηκε τὸ οὐνιτικὸ διάταγμα τις Φλωρεντίας. ῾Ο λαὸς πάγωσε! ῾Ο ἴδιος ὁ αὐτοκράτορας τὸ ἄκουσε μουδιασμένος. Καὶ ὅλα αὐτὰ ἀκριβῶς ἕξι μῆνες πρὶν ἀπὸ τον ῞Αλωση…
᾿Αντίθετα, ὁ Μέγας Δοὺξ Λουκᾶς Νοταρᾶς ἀπὸ τὴν ἀνεύθυνη
καὶ παραταξιακὴ ἱστοριογραφία χαρακτηρίζεται φιλότουρκος. Εἶναι βέβαια, γεγονός, ὅτι στὴν «ἕνωση» μὲ τὸ φραγκολατινικὸ στοιχεῖο, στὴν ὁποία φάνηκε συγκαταβατικὸς καὶ ὑποχωρητικὸς γιὰ πολιτικὲς σκοπιμότητες ὁΚωνσταντῖνος, ἔβλεπε τὴν ἐξαφάνιση τοῦ Γένους, ὅπως ἤδη ἐλέχθη. Γι᾿ αὐτὸν ὁ ὀθωμανικὸς καὶ ἰσλαμικὸς κίνδυνος δὲν ἔπαυε νὰ εἶναι κίνδυνος, ἀλλὰ ὄχι τόσο δυνατός, ὥστε νὰ ἐπηρεάσει τὸ Γένος ἀποφασιστικά. ᾿Επειδή,ὅμως,ἐξ ἴσου ἀγαποῦσε καὶ αὐτὸς τὸ Γένος-῎Εθνος, ἀναδείχθηκε, παρὰ τὴν ἰδεολογικὴ ἀντίθεσή του, μεγάλος πατριώτης.
῾Ο Λουκᾶς Νοταρᾶς ὑπῆρξε μιὰ ὑπέροχη στὴν τραγικότητά της μορφή. Ρεαλιστικότερος μάλιστα τοῦ αὐτοκράτορα, δὲν ἔτρεφε ψευδαισθήσεις, ὅπως οἱ ρομαντικοὶ φιλενωτικοί. Γνώριζε καλὰ τὴν μετακαρλομάγνεια Εὐρώπη καὶ τοὺς ἀντιρωμαίϊκους καὶ ἀνθελληνικούς, στόχους της. Πάλαιψε, ὅμως, καὶ αὐτὸς ἡρωϊκὰ γιὰ τὴν ἀπόκρουση τοῦ ὀθωμανικοῦ κινδύνου, ἀπορρίπτοντας στὴν πράξη κάθε κατηγορία γιὰ ἐθελοδουλία.
᾿Αλλὰ καὶ ἄλλοι ἀνθενωτικοί, ὅπως ὁ μοναχικὸς κόσμος, βοηθοῦσε τοὺς ἀμυνόμενους καὶ αὐτὲς ἀκόμη οἱ μοναχές.
Κατὰ τὸν ἀληθινὸ ἐπιστήμονα Στῆβεν Ράνσιμαν (῾Η ῞Αλωση
τῆς Κωνσταντινουπόλεως, σ. 151): «Μὲ τὶς ἐφεδρεῖες του στάλθκε νὰ βοηθήσει στὴν ἄμυνα, ποὺ ἦταν καλὰ ὀργανωμένη στὶς ἀκτές». ᾿Εξ ἄλλου, δύο γιοὶ τοῦ Νοταρᾶ ἔπεσαν μαχόμενοι στὶς ἐπάλξεις μαζὶ μὲ τὸν αὐτοκράτορα.
῾Η πραγματικότητα, ὅμως ἐπεφύλασσε στὸν δυστυχῆ πατέρα
ἀκόμη μεγαλύτερη τραγωδία. Πάλι κατὰ τὸν Ράνσιμαν, ἀντικειμενικὸν ἐκτιμητὴ τῶν πηγῶν: «῾Η καλοσύνη», ποὺ εἶχε δείξει ὁ Μεχμὲτ στοὺς ὑπουργοὺς τοῦ αὐτοκράτορα, δὲν κράτησε πολύ.
Εἶχε πεῖ ὅτι θὰ ἔκανε τὸν Λουκᾶ Νοταρᾶ κυβερνήτη της Κωνσταντινουπόλεως. ῎Αν ποτὲ αὐτὸ ὑπῆρξε ἡ πραγματική του πρόθεση, σὲ λίγο ἄλλαξε γνώμη. ῾Η γενναιοφροσύνη του κολοβωνόταν πάντοτε ἀπὸ τὴν ὑποψία καὶ διάφοροι σύμβουλοι τοῦ συνέστησαν νὰ μὴν ἔχει ἐμπιστοσύνη στὸν Μέγα Δούκα. ῎Εβαλε τον ἀφοσίωσή του (=τοῦ Νοταρᾶ) σὲ δοκιμασία.
Πέντε μέρες μετὰ τὴν πτώση τῆς Πόλης ἔκανε ἕνα συμπόσιο.
Κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ συμποσίου καὶ ἐνῶ εἶχε βαρύνει ἀπὸ τὸ κρασί, κάποιος ψιθύρισε ὅτι ὁ δεκατετράχρονος γιὸς τοῦ Νοταρᾶ ἦταν ἐξαιρετικὰ ὡραῖος. ῾Ο Σουλτάνος ἔστειλε ἀμέσως ἕναν εὐνοῦχο στὸ σπίτι τοῦ μεγάλου δούκα ν᾿ ἀπαιτήσει νὰ σταλεῖ τὸ παιδὶ στὸ σουλτάνο. ῾Ο Νοταρᾶς, τοῦ ὁποίου οἱ δύο μεγαλύτεροι γιοὶ σκοτώθηκαν πολεμώντας, ἀρνήθηκε, νὰ θυσιάσει τὸ παιδί του σὲ τέτοια τύχη. ᾿Αμέσως κατέφθασε ἡ ἀστυνομία καὶ ἔφερε τὸ Νοταρᾶ μὲ τὸν γιό του καὶ τὸν νεαρὸ γαμβρό του. Επειδή ο Νοταράς αρνήθηκε να παραδώσει το γιο του και το γαμβρό του στην ατίμωση, ο σουλτάνος διέταξε να αποκεφαλισθούν καὶ οἱ τρεῖς ἐπὶ τόπου. ῾Ο Νοταρᾶς ζήτησε μόνο, ν᾿ ἀποκεφαλισθοῦν οἱ νέοι πρίν ἀπ᾿ αὐτόν, μήπως ἡ θέα τοῦ θανάτου του τοὺς ἔκανε νὰ δειλιάσουν. ῞Όταν σφάχθηκαν καὶ οἱ δύο, γύμνωσε τὸ λαιμό του στὸ σπαθὶ τοῦ δημίου».
Η Κωνσταντινούπολη, ἡ Βασιλεύουσα Πόλη, η Πόλη της καρδιάς μας καὶ ὁ θρυλικὸς τελευταῖος Αὐτοκράτορας τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος ΙΑʹ, θὰ ἐπιζήσουν μέσα στὶς καρδιές μας, ἐκτὸς τῶν ἄλλων, μὲ τὶς μνῆμες, μὲ τὶς παραδόσεις καὶ μὲ τοὺς θρύλους τοῦ «Μαρμαρωμένου Βασιλιᾶ» ποὺ κάποτε θὰ ξυπνήσει «στῆς Χώρας τῆς ῾Εφτάλοφης ἀπάνου τὰ μουράγια»,κατὰ τὸν ἐθνικό μας ποιητὴ Κωστῆ Παλαμᾶ, καὶ τοῦ «Παπᾶ τῆς῾Αγια-Σοφιᾶς», ποὺ ἐξαφανίσθηκε τὴν ἡμέρα τῆς ῾Αλώσεως, γιὰ νὰ συνέχιση τὴν τέλεση τῆς διακοπείσης Θείας Λειτουργίας στὸ Μεγάλο Μοναστήρι…
Αιωνία σου η μνήμη αξιομακάριστε και αείμνηστε Βασιλεύ Κωνσταντίνε Παλαιολόγε !!
Αιωνία η μνήμη, όλων όσων έπεσαν και σφαγιάσθησαν, υπερασπιζόμενοι την Πόλιν μας και την Πίστη μας !!!
Βιβλιογραφία:
Κ. Χολέβας
π. Γ. Μεταλληνός
Μ. Σιδέρη
Θ. Μπατρακούλης
Κ. Β. Χιώλος

hellasforce.com