«ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΦΙΛΑΝΔΙΑΣ»

Μανόλης Μαυροζαχαράκης

Κοινωνιολόγος – Πολιτικός Επιστήμονας

Σε περιόδους κρίσης προτάσσεται η αναγκαιότητα περιστολής των δαπανών και όχι η αναγκαιότητα του αναδιανεμητικού κράτους. Καμία κρίση εντούτοις δεν διαρκεί στο διηνεκές. Χρειάζεται συνεπώς ένα απόθεμα δυνάμεων που θα αναδείξουν προοπτικές για ένα καλύτερο αύριο μέσα από την αναζήτηση ενός άλλου προτύπου οργάνωσης του κράτους αντλώντας συμπεράσματα από την δική μας δεινή εμπειρία αλλά και από τα διεθνή παραδείγματα.

Η επιστημονική έρευνα καταγράφει την αποκεντρωτική τάση όλων των συστημάτων κοινωνικής προστασίας –παρότι σε διαφορετική κατεύθυνση- στο εσωτερικό τους. Όπως δείχνει η συγκριτική έρευνα, η περίπτωση της Φινλανδίας μαζί με αυτή της Σουηδίας αποτελούν την αμεσότερη έκφραση του ‘δημοτικού μοντέλου κοινωνικής πρόνοιας. Το συγκεκριμένο πρότυπο θεμελιώνεται στην Ιδιότητα του πολίτη με επικουρική βοήθεια. Πρόκειται για ενιαίο σχήμα με υψηλή γενναιοδωρία, εθνικό ρυθμιστικό πλαίσιο αλλά και ουσιώδη ρόλο τοπικών εξουσιών. Ενδεικτικά οι δαπάνες κοινωνικής προστασίας ανέρχονται στην Σουηδία στο 30,7 %, στην Δανία , 29,1% και στην Φιλανδία στο 26,2% του ΑΕΠ. Μόνο οι δαπάνες για την υγεία καταλαμβάνουν 9,5 % του ΑΕΠ στην Δανία, 9,2 % στην Σουηδία και 8,2% στην Φιλανδία. Οι κοινωνικές δαπάνες των φιλανδικών δήμων ξεπερνούν τα 14 δις ευρώ. Η στενή διασύνδεση αυτοδιοίκησης και οικουμενικών κοινωνικών υπηρεσιών, η γενική φορολογική αλληλεγγύη και η αρχή της τοπικής αυτονομίας αποτελούν διαμορφωτικά στοιχεία του ‘σκανδιναβικού-οικουμενικού’ υποδείγματος κοινωνικού κράτους. Η φορολογική αλληλεγγύη φαίνεται από το γεγονός ότι οι Φιλανδοί καταβάλουν εξωφρενικά υψηλούς φόρους καθ αναλογία της ατομικής οικονομικής ευρωστίας που φτάνουν το 50 % του εισοδήματος τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Τοπική Αυτοδιοίκηση στην Φιλανδία, την Δανία, και Σουηδία διαχειρίζεται προϋπολογισμούς που υπερβαίνουν τους αντίστοιχους της κεντρικής διοίκησης. Οι μισές δαπάνες φιλανδικών δήμων αφορούν κοινωνικές υπηρεσίες και το ήμισυ των πόρων των δήμων προέχεται από άμεσα φορολογικά έσοδα(16% του Φινλανδικού ΑΕΠ) ενώ 15% των δημοτικών πόρων αποτελεί κεντρική χρηματοδότηση. Το υπόλοιπο αφορά επενδύσεις και λοιπές εκμεταλλεύσεις των Δήμων. Ενδεικτικός του βάρους των δημοτικών κοινωνικών υπηρεσιών είναι ο αριθμός υπαλλήλων των δημοτικών κοινωνικών υπηρεσιών, υπερβαίνει τους 200.000 σε σχέση με τους 120.000 στην κεντρική κοινωνική διοίκηση και τους 15.400 που εργάζονται στους προνοιακούς φορείς του ιδιωτικού τομέα. Σημειώνουμε ότι το σύνολο των δημοσίων υπαλλήλων ανέρχεται στην Φιλανδία στους 580.600 με βάση την τελευταία καταγραφή του ΟΟΣΑ για το έτος 2008, με ένα ποσοστό στην συνολική απασχόληση της τάξεως του 21,3 %. Οι υπηρεσίες Πρόνοιας είναι κατά βάση δημοτικές υπηρεσίες. Οι τοπικές αρχές λειτουργούν τους παιδικούς σταθμούς, τις υπηρεσίες Πρόνοιας για τους ηλικιωμένους και μεγάλη έκταση υπηρεσιών Υγείας όπως η Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, η πιο εξειδικευμένη ιατροφαρμακευτική φροντίδα και οδοντιατρική περίθαλψη. Επίσης, λειτουργούν βιβλιοθήκες και διαχειρίζονται τη βασική και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, τα ινστιτούτα κατάρτισης και τα πολυτεχνικά κέντρα εκπαίδευσης. Παρέχουν κατάρτιση και εκπαίδευση ενηλίκων ή διάφορες τάξεις για τέχνες και πολιτισμό και υπηρεσίες αναψυχής, θέματα σχετικά με το περιβάλλον, τη χρήση γης, τη διαχείριση του νερού και τους δρόμους. Υπάρχουν συμβάσεις των τοπικών αρχών με ιδιώτες και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις στη φροντίδα Υγείας, τους παιδικούς σταθμούς και γενικά τη φροντίδα των παιδιών και ηλικιωμένων. Σε ό,τι αφορά τη διαδημοτική συνεργασία υπάρχουν και λειτουργούν από κοινού 230 τέτοιες συνεργασίες που ασχολούνται με την Εκπαίδευση, την Υγεία και την Πρόνοια. Μερικές τοπικές αρχές φτιάχνουν μέσω των διαδημοτικών συνεργασιών Κέντρα Υγείας και ινστιτούτα κατάρτισης. Υπάρχουν και συνεργασίες δήμων με τις περιφέρειες για αυτούς τους τομείς. Πολύ σημαντικός είναι ο αυξημένος ρόλος των Δήμων στο εκπαιδευτικό σύστημα. Συμβάλλουν καλύπτοντας το 54,7 % της δαπάνης για την παροχή της βασικής εκπαίδευσης της τεχνικής κατάρτισης και της λειτουργίας των Πολυτεχνείων. Το κράτος συμβάλλει με ποσοστό 45,3%. Το Υπουργείο Παιδείας με το Εθνικό Συμβούλιο Εκπαίδευσης έχουν την ευθύνη για τη χάραξη και την εφαρμογή της εκπαιδευτικής πολιτικής ωστόσο η ρύθμιση πολλών επιμέρους ζητημάτων (πχ διορισμοί δασκάλων και καθηγητών), εναπόκειται στις αρχές Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Οι λέξεις κλειδιά της εκπαιδευτικής πολιτικής για τους Φιλανδούς είναι ποιότητα, αποτελεσματικότητα, ισότητα και διεθνοποίηση. Εξ ου το εκπαιδευτικό σύστημα της Φιλανδίας κατατάσσεται πολύ ψηλά σε όλες τις διεθνής αξιολογήσεις . Η Φιλανδία διαθέτει μεγάλο προϋπολογισμό, για δαπάνες παιδείας, με 12,7% των συνολικών δαπανών , αποκαλύπτοντας ίσως το μυστικό της ανάπτυξης και της ευημερίας της.

Η Φιλανδία διαθέτει ρύθμιση ενός ελάχιστου επιπέδου προνοιακών παροχών στο Νόμο για την Τοπική Αυτοδιοίκηση, υπό τη γενική ρήτρα της δημοτικής αρμοδιότητας στην προώθηση της ευημερίας των κατοίκων. Σύμφωνα με την αρχή της οικουμενικότητας, μια σειρά παροχών (υγεία, ημερήσια φροντίδα για παιδιά, υπηρεσίες για άτομα με αναπηρίες) αποτελούν περισσότερο ή λιγότερο δεσμευτικό αγώγιμο υποκειμενικό δικαίωμα έναντι του Δήμου. Σημειώνουμε ότι η Φιλανδία από 1-1-2009 μείωσε τους δήμους της από 416 σε 348 με μέσο μέγεθος περίπου 13.000 κατοίκους (έκθεση ΟΟΣΑ για την Φιλανδία 2010). Οι περισσότερο δήμοι εντούτοις διαθέτουν κάτω από 5000 κατοίκους και αντισταθμίζονται από τους μεγάλους δήμους στην περιοχή του Ελσίνκι. Η διοικητική διάρθρωση των προνοιακών υπηρεσιών αποτελείται από τις κεντρικές υπηρεσίες του Υπουργείου Κοινωνικών Υπηρεσιών και Υγείας και τις Κοινωνικές Υπηρεσίες κάθε Δημοτικού Διαμερίσματος. Οι δήμοι θεσπίζουν προϋπολογισμούς στοχοθεσίας, οι οποίοι επιμερίζεται κατά προτεραιότητές τοπικών αναγκών ώστε να υπάρχει αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των πόρων. Ο έλεγχος και η εποπτεία γίνεται από το Υπ. Κοινωνικών Υπηρεσιών μέσω της κατάρτισης και παρακολούθησης τετραετούς σχεδίου για κοινωνικές υπηρεσίες και υπηρεσίες Υγείας. Βασικό Συντονιστικό Όργανο είναι η ‘Επιτροπή Κύριας Κοινωνικής Ασφάλειας’, με αποστολή τον προσδιορισμό και έλεγχο της παροχής προς τους πολίτες ενός βασικού-εγγυημένου επιπέδου κοινωνικών υπηρεσιών. Η Επιτροπή, που αποτελείται από μέλη του Υπ. Κοινωνικών Υπηρεσιών, των Δήμων και των Οργανώσεων Χρηστών μπορεί να υποβάλλει συστάσεις ή σε εξαιρετικές περιπτώσεις και ποινές. Οι Δήμοι, υπό κρατική χρηματοδότηση, υλοποιούν μέτρα πολιτικής για την δημιουργία θέσεων πλήρους ή μερικής απασχόλησης στο δημόσιο τομέα ειδικά για νέους και μακροχρόνια ανέργους. Συγκεκριμένα, από κοινού οι Υπηρεσίες Απασχόλησης και οι Δημοτικές Προνοιακές Υπηρεσίες, δημιουργούν με το δικαιούχο ένα ‘σχέδιο επανένταξης’ για τους αποκλεισμένους από την αγορά εργασίας. Το μέτρο προβλέπεται καθολικά για το σύνολο των αποκλεισμένων από την αγορά εργασίας και παρέχεται σε όσους έλαβαν επιδότηση ανεργίας για περισσότερο από 500 ημέρες ή για όσους εξάντλησαν το δικαίωμα κάλυψης ανεργίας και έλαβαν στη συνέχεια κοινωνική πρόνοια για 12 μήνες. Η Εργασιακή επανένταξη διαρκεί 3 έως 24 μήνες. Ο Νόμος προβλέπει την προοδευτική μείωση των παροχών, εφόσον, στο βαθμό που προταθεί επανορθωτική εργασία στο δικαιούχο την αρνηθεί χωρίς εύλογη εξήγηση. Δεν εκπλήσσει επομένως ότι η διαρθρωτική μόνιμη ανεργία στην Φιλανδία ανέρχονταν μόνο στο 1, 2 % ( 47.300 μακροχρόνια άνεργοι) έως το τέλος του 2009 και ήταν πολύ χαμηλότερη από τον μέσο όρο της ΕΕ των 27 που κυμαίνονταν στο 2, 6 %. Η μεικτή ανεργία (εποχική και μόνιμη) εντούτοις εντείνεται από την οικονομική κρίση και κυμαίνεται στο 9 % παρουσιάζοντας ανοδική τάση. Πάλι όμως είναι χαμηλότερη από τον μέσο όρο της ΕΕ των 27 ( 9,6 %) και ΕΕ των 16 ( 10 % ). Η εμπειρία των Σκανδιναβικών χωρών με την κρίση είναι αξιοσημείωτη: Ενώ η μείωση της παραγωγής στη Φινλανδία ήταν η μεγαλύτερη από όλες τις βιομηχανικές χώρες από το ξέσπασμα της κρίσης και αντίστοιχα μεγάλη μείωση παρατηρήθηκε στη Δανία και τη Σουηδία, οι χώρες αυτές είδαν σχετικά μικρή αύξηση της ανεργίας. Υπάρχουν εδώ σημαντικές διαφορές μεταξύ των πιο επιτυχημένων περιπτώσεων: Η Γερμανία και η Ιταλία αντιμετώπισαν σχετικά μικρή απώλεια θέσεων απασχόλησης, ενώ οι Σκανδιναβικές χώρες σχετικά μεγάλες εκροές από την ανεργία – οι άνεργοι στις χώρες αυτές κατάφεραν να βρουν νέες δουλειές σχετικά γρήγορα και σε παρόμοια ποσοστά με εκείνα πριν την κρίση. Η κοινωνική ευρωστία του Φιλανδικού μοντέλου στηρίζεται βέβαια σε ορισμένες προϋποθέσεις. Το φινλανδικό μοντέλο βασίζεται σε μια ισχυρή κοινωνία πολιτών και σε μια συστηματική διαφάνεια στη λήψη αποφάσεων σε όλα τα επίπεδα. Η αντιμετώπιση των φαινομένων διαφθοράς, βασίζεται στη «διαφάνεια, σε τέτοιο βαθμό, που κανείς να μην τολμάει να κάνει κάτι που δεν είναι σωστό». Οι πολιτικοί και η δημόσια διοίκηση συστηματικά λογοδοτούν και οι πολίτες επαγρυπνούν και ελέγχουν. Όλοι υπόκεινται σε αξιολόγηση από όλους.  Το φινλανδικό μοντέλο είναι δημοκρατικό και εξωστρεφές. Η Φινλανδία γοητεύει ακόμη πιο πολύ γιατί επιβεβαιώνει την αντίληψη ότι η ηλεκτρονική διακυβέρνηση (e-governance)  μπορεί να δώσει λύσεις σε ζητήματα διαφθοράς (π.χ. αυξάνοντας τον κοινωνικό έλεγχο και περιορίζοντας την προσωπική επαφή πολίτη - δημοσίου υπαλλήλου). Η Φινλανδία είναι από τις πρωτοπόρους σ’ αυτόν το τομέα. Η «καλωδίωσή» της εστίασε στην αμοιβαία επικοινωνία πολίτη και δημοσίου και θεωρείται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στον έλεγχο του κράτους από τους πολίτες. Ωστόσο, η φινλανδική κοινωνία είναι τελείως διαφορετική από τις περισσότερες κοινωνίες του κόσμου και σε τελευταία ανάλυση, το φινλανδικό παράδειγμα πολύ δύσκολα μπορεί να αντιγραφεί. Η φινλανδική κοινωνία έχει μεγάλα αποθέματα κοινωνικού κεφαλαίου. Οι πολίτες εμπιστεύονται το κράτος και το κράτος εμπιστεύεται τους πολίτες. Η φινλανδική κοινωνία χαρακτηρίζεται από ισχυρούς δεσμούς εμπιστοσύνης, καθιερωμένες νόρμες συμπεριφοράς και πυκνά κοινωνικά δίκτυα που διευκολύνουν την ανάληψη συλλογικής δράσης. Οι περισσότεροι Φιλανδοί σπάνια καυχώνται ποτέ και δεν κάνουν επιδεικτικές αγορές. Οι φιλανδικές αρχές γνωρίζουν ακριβώς το εισόδημα του καθενός. Η συνεισφορά του καθενός στο κοινωνικό κράτος αναλογεί στην οικονομική του επιφάνεια. Η Φιλανδοί είναι περήφανοι για την εξισωτική τους παράδοση και την στηρίζουν ποικιλοτρόπως. Όταν πέρσι πχ συνελήφθη πλούσιος κληρονόμος μιας τοπικής βιομηχανίας να υπερβαίνει το όριο ταχύτητας το πρόστιμο έφτασε τα 170.000 ευρώ. Όταν τον Οκτώβριο του 2001, ένα από τα υψηλόβαθμα στελέχη της Nokia συνελήφθη να οδηγεί με υπερβολική ταχύτητα τη μοτοσικλέτα του (μια Harley Davidson) στους δρόμους του Ελσίνκι πλήρωσε πρόστιμο 80.000 ευρώ .Απέναντι σε αυτό το εξόχως συναινετικό κοινωνικό μοντέλο της Φιλανδίας φαίνεται οξύμωρη η λειτουργία της ΕΕ. Είναι ενδεικτικό ότι πρόσφατα η Κομισιόν πρότεινε να κινηθούν οι διαδικασίες επιτήρησης για τη Φινλανδία, καθώς τα ελλείμματα της χώρας υπερβαίνουν τα όρια του Συμφώνου Σταθερότητας. Έτσι, οι χώρες από την ΕΕ των «27» με υπερβολικό έλλειμμα αυξάνονται πλέον στις 23. Από τις χώρες μάλιστα του ευρώ, μόνο το Λουξεμβούργο παραμένει εντός των ορίων που θέτει το Σύμφωνο για το έλλειμμα. Το σύνδρομο λιτότητας της Κομισιόν και των φωστήρων της ΕΕ συνολικά δεν έχει πλέον όρια. Το σημαντικό είναι όπως ισχυρίζεται ο διάσημος ισπανός κοινωνιολόγος Μανουέλ Καστέλς έιναι ότι η τοπική αυτοδιοίκηση μπορεί να συνεισφέρει σε ένα σύγχρονο και αποδοτικό κοινωνικό σύστημα που θα κάνει τους πολίτες να νοιώσουν ασφάλεια. Και άν ό κόσμος νοιώθει ασφάλεια μπορείς να κάνεις μεταρρυθμίσεις. Αυτό που μπορούμε να μιμηθούμε από τους Φιλανδούς είναι ένα «εθνικό σχέδιο», μια προσπάθεια στην οποία συμμετέχει μεγάλο τμήμα της χώρας και σχεδόν ολόκληρη η ελίτ της , για να γίνει η Φιλανδία πιο μορφωμένη, πιο ευπροσάρμοστη, πιο δίκαιη και πιο ανταγωνιστική σε έναν ταχέως μεταβαλλόμενο κόσμο