Σόλων ο Αθηναίος (635-559 π.Χ)

“Άρχεσθαι μαθών, άρχειν επιστήσει” (Αν μάθεις πρώτα να διοικείσαι, θα μάθεις και να διοικείς). 

Ο Σόλων ο Αθηναίος, ανήκε στους επτά σοφούς της αρχαιότητας και εξελέγη άρχοντας από τους Αθηναίους το 594 π.Χ. Ήταν ευκατάστατος ευγενής, έμπορος, ποιητής και σοφός. Υπήρξε ένας από τους μεγάλους προοδευτικούς πολιτικούς της αρχαίας Ελλάδας. 

Ο Σόλων γεννήθηκε στην Αθήνα, πατέρας του ήταν ο Εξηκεστίδης, ο οποίος καταγόταν από το γένος των Μεντιδών, όπου ανήκε και ο τελευταίος βασιλιάς της Αθήνας Κόδρος. H μητέρα του ήταν εξαδέλφη της μητέρας του τύραννου Πεισίστρατου και καταγόταν από το γένος των Νηλειδών.

Μολονότι η γενιά του Σόλωνος ήταν αρχοντική, η οικογένειά του δεν ήταν πλούσια, έτσι ο Σόλων αναγκάστηκε να ακολουθήσει τον πατέρα του στο επάγγελμα του εμπόρου, το οποίο του έδωσε την ευκαιρία να ταξιδέψει σε πολλά μέρη και να αποκομίσει εκτός από πλούτο γνώσεις και σοφία. Ωστόσο ο Σόλων εκτός από έμπορος ήταν και ποιητής, καθότι σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο η ποιητική συλλογή του Σόλωνος ανερχόταν σε 4.000 στίχους, εκ των οποίων έχουν διασωθεί γύρω στους 300. 

Την εμπιστοσύνη του λαού την κέρδισε πρώτα με το ποιητικό του έργο όντας ελεγειακός ποιητής (οι ελεγείες του ονομάσθηκαν “γνωμικές” διότι περιείχαν πολλές γνώμες). Με τους φλογερούς του στίχους επηρέασε την αθηναϊκή κοινή γνώμη, συμβουλεύοντας, ενθαρρύνοντας και ενθουσιάζοντας τους Αθηναίους. Στα ποιήματά του προέβαλε τη διαπίστωση ότι η κακοδαιμονία της πόλης και οι φιλονικίες οφείλονται στον αγώνα των τάξεων και υποσχόταν τη θεραπεία του κακού. Γι’ αυτό οι Αθηναίοι τον επέλεξαν ως νομοθέτη προκειμένου να αποκαταστήσει την ειρήνη με τη μεταβολή των θεσμών. 

Ως συνέπεια βίαιης και μακροχρόνιας εξέγερσης των πολιτών ενάντια στους ευγενείς, ο Σόλων κλήθηκε κοινή συναινέσει των αντιμαχόμενων μερών το 594 ή 593 π.Χ. με έκτακτη διαδικασία να νομοθετήσει και για το έργο αυτό εξοπλίστηκε με έκτακτες εξουσίες. Εκείνο το έτος εξελέγη άρχων από το δήμο της Αθήνας και όχι από τον Άρειο Πάγο, όπως προέβλεπε το αθηναϊκό πολίτευμα της εποχής. Του δόθηκαν οι έκτακτες εξουσίες του διαλλακτού, δηλ. του μεσολαβητή, του συμφιλιωτή, και του νομοθέτου, τις οποίες διατήρησε και μετά το τέλος της ετήσιας αρχοντείας του. Οι νόμοι που θέσπισε δημοσιεύτηκαν πιθανώς το 592 π.Χ. 

Τα νομοθετικά μέτρα του Σόλωνα ήταν πολύ τολμηρά αλλά και δραστικά και αντικατοπτρίζουν το μέγεθος της κρίσης που κλήθηκαν να θεραπεύσουν.

Βασίζονταν στην αρχή της ανισότητας και όχι της ισότητας, ενώ επιδίωκαν να αποτρέψουν την εμφύλια διαμάχη και τη διάλυση της πολιτικής κοινότητας της Αθήνας διατηρώντας παράλληλα την κοινωνική διαστρωμάτωση και την προβολή αυτής της διαστρωμάτωσης στη νομή της εξουσίας. Καθόρισε τα αξιώματα τα οποία μπορούσε κάποιος να ασκεί, με κριτήριο τη τάξη στην οποία ανήκε, και όπου κατατασσόταν βάσει του εισοδήματος του (και ειδικότερα της φοροδοτικής του ικανότητας). Ως Ταμίες (οικονομικό αξίωμα) μπορούσαν να υπηρετήσουν μόνο πολίτες της ανώτατης τάξης, ενώ οι πολίτες της κατώτατης τάξης είχαν μόνο δικαίωμα συμμετοχής στην εκκλησία του δήμου. Τα μέτρα του αποσκοπούσαν στην παύση της εξάρτησης των ακτημόνων από την αγροτική οικονομία, καθώς και στην ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας για την απορρόφηση των ακτημόνων, τους οποίους ο Σόλων προσπάθησε και ως ένα βαθμό κατάφερε να προφυλάξει από την πλήρη αποφλοίωση. Με τα μέτρα του ενισχύθηκαν οι μικρομεσαίοι αγρότες, αλλά και όσοι ασκούσαν κάποιο επάγγελμα εκτός της γεωργίας. Εξαλείφθηκαν τα στεγανά της καταγωγής, που εμπόδιζαν αυτούς που πτώχευαν από κάποιο επάγγελμα να ανέλθουν σε ανώτερες κοινωνικές τάξεις, να γίνουν πολίτες και να αναλάβουν αξιώματα. 

Το πολίτευμα της Αθήνας παρέμεινε ωστόσο και μετά τις μεταρρυθμίσεις τιμοκρατικό, βασισμένο στην κοινωνική διαστρωμάτωση και στη νομή της εξουσίας από τους πολίτες ανάλογα με τον εισόδημά τους, αν και το εισόδημα αυτό μπορούσε στο εξής να προέρχεται από πολλές διαφορετικές δραστηριότητες και όχι μόνο από την καλλιέργεια της γης. Επιδίωξη του Σόλωνα ήταν να καταστούν όλοι οι πολίτες συνυπεύθυνοι για την τήρηση των νόμων και την καταστολή παρανομιών. Ιδανικό του ήταν η ευνομία. 

Το νομοθετικό έργο του Σόλωνα περιελάμβανε μέτρα επανόρθωσης της υπάρχουσας κατάστασης, πολιτειακές μεταρρυθμίσεις που αφορούσαν στο πολιτικό σώμα, στη λαϊκή κυριαρχία και στα δικαστήρια, καθώς και νομοθετήματα σε συγκεκριμένους τομείς. 

Στα πλαίσια των πολιτειακών μεταρρυθμίσεων για την αναμόρφωση και διεύρυνση του πολιτικού σώματος της Αθήνας ο Σόλων διατήρησε τα τέσσερα υφιστάμενα τέλη που ρύθμιζαν τα δικαιώματα και υποχρεώσεις των πολιτών και βασίζονταν ως τότε αποκλειστικά στο ύψος του αγροτικού εισοδήματος. Οι λεγόμενοι πεντακοσιομέδιμνοι επειδή είχαν εισόδημα πεντακοσίων μεδίμνων συγκροτούσαν την υψηλότερη τάξη. Ακολουθούσαν οι τριακοσιομέδιμνοι (με εισόδημα τριακόσια μέδιμνα), που λέγονταν και ιππείς, ή ιππάδα τελούντες, επειδή είχαν την οικονομική δυνατότητα να διατηρούν ένα άλογο. Οι διακοσιομέδιμνοι ονομαζονταν ζευγίται. και τέλος οι θήτες με εισόδημα κάτω των διακοσίων μεδίμνων ετησίως οι οποίοι είχαν δικαίωμα ψήφου, αλλά δεν τους επιτρεπόταν να αναλάβουν δημόσιο αξίωμα. Αποτέλεσμα αυτών των μεταρρυθμίσεων ήταν να λογίζονται στο εξής πολίτες όλοι οι ενήλικες άνδρες που κατοικούσαν στην Αττική και ήταν απόγονοι κατοίκων της Αττικής, μελών ιωνικών κοινοτήτων, αν και δεν θέσπισε την ισότητα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων για όλους τους πολίτες. 

Μόλις ανέλαβε την εξουσία ακύρωσε όλες τις υποθήκες γης και σωμάτων, ελευθέρωσε όσους είχαν γίνει δούλοι και απαγόρευσε να δανείζεται κάποιος στο μέλλον με υποθήκη τον ίδιο του τον εαυτό. Αυτός ο θεσμός ονομάστηκε σεισάχθεια (σύνθετη λέξη εκ του σείω δηλ. αποτινάσσω +άχθος δηλ. βάρος) και σήμαινε την απαλλαγή από τα βάρη. 

Η απόσβεση χρεών δεν εφαρμόστηκε για τα εμπορικά χρέη. Γι’ αυτά κατέφυγε σε ένα πολύ έξυπνο στρατήγημα. Υπέβαλε αναπροσαρμογή στο νομισματικό σύστημα, από το νομισματικό σύστημα της Αίγινας που ίσχυε στην Αθήνα στο νομισματικό σύστημα της Εύβοιας. Έτσι όσα χρέη είχαν συναφθεί με το παλιό σύστημα μπορούσαν τώρα να πληρωθούν με  το νέο, που ήταν ελαφρύτερο κατά ένα τρίτο. 

Στις πολιτειακές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα περιλαμβάνονται και μέτρα που διεύρυναν τη λαϊκή κυριαρχία, δηλ. τη στήριξη της εξουσίας στο σώμα των πολιτών της Αθήνας. Συγκεκριμένα ο Σόλων μετέφερε στην εκκλησία του δήμου την αρμοδιότητα της εκλογής των αρχόντων, που είχε ως τότε ο Άρειος Πάγος και θέσπισε τη διαδικασία της κληρώσεως εκ προκρίτων πεντακοσιομεδίμνων για την εκλογή τους. Σύμφωνα με αυτή τη διαδικασία ο δήμος εξέλεγε ένα αριθμό υποψήφιων αρχόντων από το τέλος των πεντακοσιομεδίμνων και στη συνέχεια γινόταν κλήρωση για την ανάδειξη ενός από αυτούς τους υποψηφίους. Ίδρυσε ένα νέο βουλευτικό σώμα, τη βουλή των τετρακοσίων (ή τετρακοσίους) και μετέφερε σε αυτό τις προβουλευτικές αρμοδιότητες που είχε ως τότε ο Άρειος Πάγος, δηλ. τη διαδικασία προκαταρκτικής επεξεργασίας των σχεδίων ψηφισμάτων που θα υποβάλλονταν στην εκκλησία του δήμου.

Παράλληλα ο Σόλων χώρισε την Αττική σε 48 ναυκραρίες (δηλαδή συνολικά 12 τριττύες) που η καθεμιά τους είχε επικεφαλής τον ναύκραρο, ο οποίος φρόντιζε για την κατασκευή και τη συντήρηση των πολεμικών πλοίων καθώς και για την είσπραξη των εισφορών. Η βουλή των τετρακοσίων ήταν πιο δημοκρατική σε σύγκριση με το αριστοκρατικό σώμα του Αρείου Πάγου, στο οποίο συμμετείχαν μόνο πεντακοσιομέδιμνοι που είχαν θητεύσει ως άρχοντες (και είχαν εκλεγεί από τον ίδιο τον Άρειο Πάγο σύμφωνα με τη διαδικασία που ίσχυε πριν τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα). Η βουλή αντίθετα είχε 400 εκλεγμένα μέλη, που προέρχονταν και από τα τέλη των ιππέων και των ζευγιτών, η θητεία κάθε βουλευτή ήταν ετήσια και οι τέσσερις φυλές της Αθήνας αντιπροσωπεύονταν ισότιμα, με εκατό βουλευτές η καθεμιά.

Στο χώρο της δικαιοσύνης οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ήταν επίσης σημαντικές προς την κατεύθυνση του εκδημοκρατισμού και του ελέγχου της εξουσίας. Ο Σόλων έδωσε τη δυνατότητα σε κάθε πολίτη, όχι μόνο στον παθόντα, να καταγγέλλει στον Άρειο Πάγο με εισαγγελία (αγωγή) οποιονδήποτε, ακόμα και άρχοντα, και να εμφανίζεται ως κατήγορος. Με αυτό τον τρόπο κατοχυρώθηκε ουσιαστικά το έννομο συμφέρον του απλού πολίτη σε σχέση με την άσκηση της εξουσίας από τα κρατικά όργανα, ακόμα και αν οι ενέργειες των κρατικών οργάνων δεν τον έβλαπταν άμεσα. 

Ίδρυσε την Ηλιαία, ένα λαϊκό δικαστήριο με πολλά μέλη, ως αντίβαρο του Αρείου Πάγου σε θέματα απονομής δικαιοσύνης. Η ακριβής σύνθεση της σολώνειας Ηλιαίας δεν είναι γνωστή και δεν αποκλείεται να πρόκειται απλά για την ίδια την εκκλησία του δήμου, όταν αυτή συνεδρίαζε ως δικαστήριο. Στην Ηλιαία μπορούσε να προσφύγει οποιοσδήποτε εναντίον δικαστικής αποφάσεως αρχόντων. Το όνομά της προέρχεται από το ουσ. ηλία=αλία, που σημαίνει εκκλησία, σύναξη. Η κλασική διαμόρφωση της Ηλιαίας σε «δεξαμενή» 6000 κληρωμένων Αθηναίων άνω των 30 ετών, από την οποία λαμβάνονταν οι δικαστές για τα ηλιαστικά δικαστήρια, οφείλεται στις μεταρρυθμίσεις του έτους 462 π.Χ. από τον Εφιάλτη. 

Ο Σόλων θέσπισε και πλήθος άλλων νόμων για συγκεκριμένα θέματα, που δεν είναι όλα γνωστά. Τα σημαντικότερα είναι:

• Απαγόρευση της εξαγωγής γεωργικών προϊόντων πλην λαδιού,
• Ρυθμίσεις στις ιδιωτικές σχέσεις (π.χ. κανόνες υδροληψίας, ελάχιστες αποστάσεις οικοδομών).
• Θέσπιση κοινωνικής πρόνοιας για αναπήρους και επικλήρους (θυγατέρες που κληρονομούσαν αποκλειστικά την πατρική περιουσία λόγω έλλειψης άρρενα κληρονόμου).
• Μέτρα προστασίας της οικογένειας και του γάμου, που περιλάμβαναν μέτρα εναντίον της μοιχείας, του βιασμού, της μαστρωπείας και της πορνείας.
• Υποχρέωση των γονέων να διδάξουν στα παιδιά τους κάποια τέχνη και απαλλαγή των τέκνων από τη φροντίδα των ηλικιωμένων γονέων τους, αν οι τελευταίοι δεν είχαν ανταποκριθεί σε αυτή την υποχρέωσή τους. 

Συνολικά ο Σόλων ρύθμισε σε νέες βάσεις το δημόσιο, ιδιωτικό και το ποινικό δίκαιο. Οι νόμοι του δημοσιεύτηκαν ίσως το 592ή 591 π.Χ. ήταν καταγεγραμμένοι σε ξύλινες τετράγωνες στήλες, οι οποίες στένευαν προς τα πάνω και στρέφονταν γύρω από άξονα, γι’ αυτό και ονομάστηκαν “άξονες” ή “κύρβεις”. Η νομοθεσία του απέκτησε φήμη και επέδρασε θετικά στην εξέλιξη του δικαίου αλλά και στην κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτειακή εξέλιξη της Αθήνας. 

Δικαίως ο Σόλων θεωρείται πατέρας του αστικού δικαίου. 

Το 410 π.Χ. συγκροτήθηκε στην Αθήνα μια επιτροπή νομομαθών – οι αναγραφείς των νόμων –  που ανέλαβε την εκκαθάριση και την κωδικοποίηση των νόμων του Δράκοντα και του Σόλωνα. Το έργο της επιτροπής διακόπηκε από τους τριάκοντα τυράννους και ολοκληρώθηκε μετά την πτώση τους. Το 403 ή 402 π.Χ. κατάρτισαν και παρέδωσαν στους θεσμοθέτες προς «φύλαξη» το σώμα νόμων. 

Ο Σόλων προκειμένου να αποφύγει μεταβολές της νομοθεσίας του και να μην αναμειχθεί στην εφαρμογή της, αποδήμησε για δέκα χρόνια…………ενέργειά στην οποία διακρίνεται η εφαρμογή διάκρισης της νομοθετικής από την εκτελεστική εξουσία. Κρίνοντας από την τυραννία του  Πεισίστρατου και των διαδόχων του, που εγκαθιδρύθηκε το 561 π.Χ.  και διήρκεσε ως το 510 π.Χ., οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα φαίνεται πως δεν αντιμετώπισαν πλήρως τα προβλήματα που επιδίωκαν να επιλύσουν. Η ουσία τους όμως διατηρήθηκε και μετά το τέλος της τυραννίας αποτελώντας το θεμέλιο επί του οποίου εδραιώθηκε η Αθηναϊκή δημοκρατία.

Ο Σόλων κατά τη διάρκεια των δέκα ετών αυτοεξορίας του ταξίδεψε στην Αίγυπτο, στην Κύπρο και αλλού. H φήμη του απλώθηκε σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο συγκαταλέγοντάς τον ανάμεσα στους επτά σοφούς. Από τη θρυλική συνάντησή του με τον βασιλιά της Λυδίας Κροίσο, την οποία αναφέρει ο Ηρόδοτος προέρχεται το απόφθεγμα «μηδένα προ του τέλους μακάριζε».

Ο Σόλων επέστρεψε στην Αθήνα το 562 π.X. και τη βρήκε να σπαράζεται πάλι από πολιτικές έριδες. Προσπάθησε να αποτρέψει την τυραννίδα του Πεισίστρατου αλλά δεν τα κατάφερε. Ο Πεισίστρατος κατέλαβε την εξουσία ως τύραννος το 560 π.X. και τον ίδιον χρόνο πέθανε ο Σόλων σε βαθιά γεράματα. 

Παραθέτουμε το παρακάτω ποίημα με το οποίο λογοδοτεί στο λαό για τις μεταρρυθμίσεις και το νομοθετικό έργο που του είχε ανατεθεί: 

Σαν ποιό άφησα στη μέση απ’ όσα μ’ έκαμαν

να συγκαλέσω το λαό σε σύνταξη;

Μπρος στου καιρού το δικαστήριο, μάρτυρα

άριστον έχω την τρανή μητέρα εγώ

των θεών του Ολύμπου, τούτη δω τη μαύρη Γη,

που πάνωθέ της πέτρες σήκωσα πολλές,

των χρεών σημάδια. Σκλάβα πρώτα αυτή ‘τανε

και τώρα λεύτερη είναι’ κι Αθηναίους πολλούς,

που δίκαια ή άδικα είχαν πουληθεί μακριά,

στη θεόχτιστη πατρίδα τους ξανάφερα’

άλλοι, που χρέη αβάσταχτα τους πιέζανε,

μόνοι είχαν φύγει, και γυρνώντας δω κι εκεί

την αττική τη γλώσσα είχαν ξεχάσει πια,

κι απ’ της σκλαβιάς άλλοι υπέφεραν τη ντροπή

εδώ στον τόπο, μπρος στ’ αγρίεμα τρέμοντας

των αφεντάδων τους. Όλους τους λευτέρωσα.

Και βία μαζί και δίκαιο συνταιριάζοντάς τα

τα ‘ φερα τούτα εγώ ώς την άκρη, δυνατά,

έτσι όπως είχα τάξει. Νόμους όρισα

όμοιους για τους μεγάλους και για τους μικρούς

το δίκαιο δρόμο στον καθένα δείχνοντας.

Αν τη βουκέντρα κάποιος άλλος έπιανε,

άνθρωπος φιλοχρήματος, κακόβουλος,

αντίς για με, το λαό δεν θα τον δάμαζε’

γιατί αν παραδεχόμουν όσα θ’ άρεσε

σ’ αυτούς εδώ να πάθουνε οι αντίπαλοι

κι όσα στο νου τους βάζουν τούτοι για κείνους,

η πόλη απ’ άνδρες πλήθος θα ‘μεινε ορφανή.

Γι’ αυτό άμυνα κρατούσα απ’ όλες τις μεριές,

λύκος ζωσμένος από σκυλολόι πυκνό. 

Απόδοση στη νεοελληνική: Θρασύβουλος Σταύρος

********************************

 Η σοφία που επέδειξε ο Σόλων ως πολιτικός και νομοθέτης, εντοπίζεται κυρίως στο γεγονός ότι λογοδοτούσε με τις ελεγείες του στους πολίτες για το πολιτικό έργο που εκτελούσε κατόπιν εντολής τους και κορυφώνεται όταν εγκατέλειψε την Αθήνα για το καλό της πατρίδας του, προκειμένου να διατηρήσει την ηθική του αλώβητη. Έτσι θεμελίωσε την πολιτική αρχή  να διαχωρίζεται η νομοθετική από την εκτελεστική εξουσία, προκειμένου να οπλιστεί η σοφία και η ηθική των πολιτικών, καθότι βρίσκονται σε αδυναμία όταν πιέζονται από τους πολίτες και δυστυχώς τότε μπορεί να αλλοιωθούν, να παρεκκλίνουν και να οδηγήσουν την πολιτεία σε κρίση.

 Είναι ένα επίκαιρο – διαχρονικό μάθημα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας ως προς την σοφία που πρέπει να διαθέτουν οι πολιτικοί …………………….αλλά και για την ηθική που αναζητούν οι πολίτες από τους πολιτικούς τους.

 Ας προβληματιστούμε για την ηθική των σημερινών πολιτικών, όταν αυτοί λογοδοτούν (sic) και ειδικότερα όταν νομοθετούν υπό την πίεση των εκλογών………..και εν μέσω της κρίσης των πολιτικών θεσμών που βιώνουμε, ας σοφιστούμε την αξία να οπλιστεί η ηθική των πολιτικών μας με τον ουσιαστικό διαχωρισμό της εκτελεστικής από την νομοθετική εξουσία.

 Πηγές:  1.  www.el.wikipedia.org
2. Θ. Μητσόπουλος, Ιστορία και Ανθολογία της Αρχαίας Ελληνικής Σκέψης, Εκδόσεις Οδυσσέας, 1984.

Χείλων