Ιωάννης Καποδίστριας: Ο αρχιτέκτονας του νεοελληνικού κράτους σε εποχή χάους

Μπάμπης Παπασπύρος

Ο Ιωάννης Καποδίστριας (1776–1831) παραμένει μία από τις πιο σημαντικές και πολυσύνθετες μορφές της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Σύμφωνα με σύγχρονους ιστορικούς όπως ο Χρήστος Λούκος (στην κριτικά αναγνωρισμένη βιογραφία του, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης 2022) και ο Στέφανος Παπαγεωργίου (ειδικός στη στρατιωτική και διοικητική οργάνωση της περιόδου), ο Καποδίστριας δεν ήταν απλώς ένας «εθνικός ήρωας» ή «μάρτυρας», αλλά ένας πολιτικός με ευρωπαϊκή εμβέλεια, που προσπάθησε να οικοδομήσει ένα σύγχρονο κράτος σε συνθήκες απόλυτου χάους.

Η πορεία προς την Ελλάδα

Γεννημένος στην Κέρκυρα, από οικογένεια Επτανησίων αριστοκρατών, ο Καποδίστριας σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάντοβα και μπήκε νωρίς στη διπλωματία. Από το 1816 έως το 1822 διετέλεσε Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας υπό τον Τσάρο Αλέξανδρο Α΄, παίζοντας κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής τάξης μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους. Ήταν ένας από τους λίγους μη Ρώσους που έφτασαν τόσο ψηλά στη ρωσική αυτοκρατορία.Το 1827, η Γ΄ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας τον εξέλεξε πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδας με επταετή θητεία. Αποδέχτηκε τη θέση το 1828, φτάνοντας σε μια χώρα καταστραμμένη από τον πόλεμο, χωρίς διοίκηση, χωρίς οικονομία, με ένοπλες τοπικές ομάδες, πειρατεία και ξένα συμφέροντα να την κατακερματίζουν.

Το έργο του (1828–1831)

Σε λιγότερο από τριάμισι χρόνια ο Καποδίστριας κατάφερε όσα καμία άλλη ηγεσία δεν είχε προλάβει:

Διοικητική οργάνωση 

Δημιούργησε κεντρική διοίκηση με νομούς, επαρχίες και δήμους. Εισήγαγε τακτική φορολογία, λογιστική και δημόσια έσοδα. 

Οικονομία & νόμισμα

Ίδρυσε την Εθνική Χρηματιστική Τράπεζα, εξέδωσε το πρώτο ελληνικό νόμισμα (η φοίνικας), ρύθμισε χρέη και προσπάθησε να αναδιοργανώσει τη γεωργία.

Παιδεία

Ίδρυσε σχολεία σε όλη τη χώρα (πάνω από 50 δημοτικά και γυμνάσια), την Ιόνιο Ακαδημία, ορφανοτροφεία και στρατιωτική σχολή.

Στρατός & ασφάλεια

Οργάνωσε τακτικό στρατό ξηράς και ναυτικό, κατέστειλε την πειρατεία (κύρια πηγή εσόδων για πολλούς νησιώτες) και δημιούργησε εθνική χωροφυλακή.

Κοινωνική πολιτική

Προώθησε αναδιανομή γης σε αγρότες και απελευθέρωση δούλων.

Όπως σημειώνει ο Χρήστος Λούκος (2022): 

"Μπορεί ο τρόπος που σκεπτόταν και δρούσε ο Ιωάννης Καποδίστριας ως Κυβερνήτης της Ελλάδος, ότι όλα σχεδόν έπρεπε να γίνουν από την αρχή ακολουθώντας μια αυστηρά ιεραρχημένη πορεία που άμεσα θα ελεγχόταν από αυτόν, να φαίνεται σήμερα σε μας […] ρεαλιστικός, σε μερικούς ακόμη και ορθός, ιδιαίτερα αν δούμε πώς χειρίστηκαν τα μικρά ή τα μείζονα ζητήματα όσοι διοίκησαν τη χώρα στη συνέχεια. […] Φαίνεται ότι δύσκολα θα μπορούσε να επιχειρηθεί η οργάνωση της χώρας στην κατάσταση που την βρήκε ο Καποδίστριας, χωρίς την προσφυγή σε κάποιας μορφής αυταρχικότητα.» ...

Η δολοφονία ανακούφισε μεν όσους φοβούνταν μια οιπασδήποτε μορφής παράταση της εξουσίας του Καποδίστρια, αλλά βύθισε τη χώρα στον εμφύλιο πόλεμο και την ανυποληψία, την οποία ενδεχομένως μόνον αυτός είχε ακόμη τη δυνατότητα, προβαίνοντας σε κάποιες υποχωρήσεις, να αποτρέψει"

Ο Στέφανος Παπαγεωργίου, εστιάζοντας ιδιαίτερα στη στρατιωτική πολιτική, υπογραμμίζει ότι η δημιουργία πιστού, ιεραρχημένου στρατού ήταν αναγκαία προϋπόθεση για την επιβίωση του κράτους.

Οι συγκρούσεις & η δολοφονία

Η πολιτική του συγκέντρωσης εξουσίας (χωρίς Σύνταγμα, με περιορισμό Τύπου και συνελεύσεων) τον έφερε σε σύγκρουση με:

Τοπικούς προεστούς και οπλαρχηγούς (που έχαναν προνόμια), 

Φιλελεύθερους και συνταγματικούς (Μαυροκορδάτος, Κωλέττης κ.ά.), 

Αγγλόφιλη και γαλλόφιλη παράταξη (που προτιμούσαν πιο ελεγχόμενο κράτος).

Η κλιμάκωση ήρθε με τη φυλάκιση του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1831 (παλαιό ημερολόγιο), έξω από τον Άγιο Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο, ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης πυροβόλησε τον Καποδίστρια στο κεφάλι και ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης τον μαχαίρωσε στην κοιλιακή χώρα. Ο Κυβερνήτης έπεσε νεκρός αμέσως. Όπως γράφει ο Λούκος για τις συνέπειες:«Η δολοφονία ανακούφισε μεν όσους φοβούνταν μια οποιασδήποτε μορφής παράταση της εξουσίας του Καποδίστρια αλλά βύθισε τη χώρα στον εμφύλιο πόλεμο και την ανυποληψία, την οποία ενδεχομένως μόνον αυτός είχε ακόμη τη δυνατότητα, προβαίνοντας σε κάποιες υποχωρήσεις, να αποτρέψει.» 

Κληρονομιά σήμερα

Στη σύγχρονη ιστοριογραφία ο Καποδίστριας δεν αγιογραφείται πλέον αφελώς, ούτε δαιμονοποιείται. Θεωρείται ρεαλιστής πολιτικός που σε ακραίες συνθήκες επέλεξε κεντρική, ιεραρχική διακυβέρνηση για να σώσει το κράτος από διάλυση. Το έργο του αποτέλεσε τη θεμέλια βάση του νεοελληνικού κράτους, παρότι η δολοφονία του οδήγησε σε αναρχία και επέτρεψε την επιβολή της απόλυτης μοναρχίας του Όθωνα.

Σε μια εποχή που η Ελλάδα εξακολουθεί να αναζητά ισορροπία μεταξύ κεντρικής εξουσίας και θεσμών, ο Καποδίστριας παραμένει παράδειγμα και προειδοποίηση για το πόσο εύθραυστη μπορεί να είναι η κρατική συγκρότηση όταν λείπουν συναίνεση και θεσμική κουλτούρα.