Ἡ στάση τῆς Ἄγκυρας στους ἑλληνοϊταλικοὺς καὶ ἑλληνογερμανικοὺς πολέμους, 1940–41. Οὐδετερότητα ἢ ὀπορτουνισμός;

Ὅταν ἡ Ἰταλία ἐπιτέθηκε στὴν Ἑλλάδα στὶς 28 Ὀκτωβρίου 1940, ἡ Εὐρώπη καὶ ἡ Βαλκανικὴ φλέγονταν. Ἡ ἑλληνικὴ ἄμυνα στὰ βουνὰ τῆς Πίνδου ἀποτέλεσε πηγὴ ἔμπνευσης γιὰ ὁλόκληρο τὸν μαχόμενο ἐλεύθερο κόσμο. Τὴν ἴδια στιγμή, στὴν ἀπέναντι ὄχθη τοῦ Αἰγαίου, ἡ Τουρκία παρακολουθοῦσε. Μὲ τὸ βλέμμα στραμμένο ὄχι στὴ μάχη, ἀλλὰ στὴν ἐπιβίωση, ἡ Ἄγκυρα ἐπέλεξε τὴν ἀπόσταση, τὴ σιωπὴ καὶ τελικὰ τὴν οὐδετερότητα, μιὰ στάση ποὺ θὰ ἐξασφάλιζε τὴν ἐδαφικὴ ἀκεραιότητά της, ἀλλὰ θὰ ἄφηνε τὴ γειτονικὴ Ἑλλάδα νὰ πολεμήσει μόνη.

Ἀπὸ τὸ «εἰρήνη στὸν κόσμο», στὸ «δὲν εἶναι δικός μας πόλεμος»

Ἀπὸ τὸ 1923, ἡ Τουρκικὴ Δημοκρατία οἰκοδομήθηκε πάνω στὴ φιλοσοφία τοῦ Μουσταφὰ Κεμάλ Ἀτατούρκ ποὺ ἐπέτασσε ἀποφυγὴ ἐξωτερικῶν περιπετειῶν. Ὁ διάδοχός του, Ἰσμέτ Ἰνονοῦ, κληρονόμησε αὐτὴν τὴν ἀντίληψη καὶ τὴ μετέτρεψε σὲ δόγμα καιροσκοπικῆς ἀποστασιοποίησης.

Τὸ 1939, ἡ Ἄγκυρα ὑπέγραψε Σύμφωνο Ἀμοιβαίας Συνδρομῆς μὲ τὴ Βρετανία καὶ τὴ Γαλλία. Ὅμως ὅταν ἡ Γαλλία κατέρρευσε τὸ 1940 καὶ ἡ Γερμανία κυριάρχησε στὴν Εὐρώπη, τὸ σύμφωνο ἔχασε κάθε πρακτικὴ ἀξία. Ἀντὶ νὰ τιμήσει τὶς δεσμεύσεις της πρὸς τοὺς δυτικοὺς συμμάχους της, ἡ Τουρκία ἀνακοίνωσε στὶς 26 Ἰουνίου 1940 ὅτι θὰ παραμείνει «μὴ ἐμπολεμος». Ἡ ἐπίσημη δικαιολογία ἦταν ἡ «ἐτοιμότητα χωρὶς ἐμπλοκή». Στὴν πράξη, ὅμως, ἐπρόκειτο γιὰ μιὰ πολιτικὴ αὐτοπροστασίας ποὺ ὑπέκρυπτε εὐκαιριακὴ ἀπραξία. Ἡ τουρκικὴ ἡγεσία, τραυματισμένη ἀκόμη ἀπὸ τὶς ἀπώλειες τοῦ Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, φοβόταν τὴν ἐπανάληψη τῆς ἱστορίας.

Ὁ ἑλληνοϊταλικὸς πόλεμος καὶ ἡ βολικὴ ἐρμηνεία τῶν συνθηκῶν

Ἡ Ἰταλικὴ εἰσβολὴ στὴν Ἑλλάδα δοκίμασε τὶς σχέσεις Ἄγκυρας–Ἀθήνας. Οἱ δύο χώρες ἦταν συνυπογράφουσες στὸ Βαλκανικὸ Σύμφωνο τοῦ 1934, ποὺ διακήρυσσε τὴν ἀμοιβαία ὑποστήριξη ἀπέναντι σὲ ἐπιθετικοὺς γείτονες. Ὅταν, λοιπόν, ἡ Ἑλλάδα δέχτηκε ἐπίθεση, πολλοὶ περίμεναν, ἀν ὄχι στρατιωτικὴ βοήθεια, τουλάχιστον πολιτικὴ κάλυψη ἀπὸ τὴν Τουρκία. Ἀντ’ αὐτοῦ, ἡ Ἄγκυρα ἐπέλεξε τὴ νομικίστικη ἐρμηνεία ὅτι τὸ σύμφωνο ἴσχυε μόνο μεταξὺ βαλκανικῶν κρατῶν καὶ ὄχι ἐναντίον ἐξωβαλκανικῶν δυνάμεων, ὅπως ἡ Ἰταλία.

Ὁ Τύπος τῆς ἐποχῆς φιλοξένησε φιλικὰ πρὸς τὴν Ἑλλάδα σχόλια, ἀλλὰ ἡ πολιτικὴ γραμμὴ ἦταν ἀμετακίνητη. Ἡ Τουρκία δὲν θὰ ρίσκαρε τὴ θέση της γιὰ τὴν τύχη τῆς Ἑλλάδας. Παράλληλα, οἱ τουρκικὲς ἀρχὲς ἐπικαλοῦνταν τὴν «ἀπειλὴ τῶν Ἰταλῶν στὰ Δωδεκάνησα» καὶ τὴν «ἀστάθεια τῆς Βουλγαρίας» γιὰ νὰ δικαιολογήσουν τὴ στάση τους. Ὅμως αὐτὲς οἱ δικαιολογίες κάλυπταν μιὰ πιὸ βαθιὰ ἐπιλογή: νὰ ἀφήσει τοὺς ἄλλους νὰ αἱμορραγοῦν, ὥστε ἡ ἴδια νὰ μείνει ἀλώβητη.

Ὑπήρξε, ἐξάλλου, ἄκαρπη ἡ προσπάθεια τῆς τουρκικῆς ἡγεσίας νὰ πείσει τοὺς Συμμάχους γιὰ ἀνάγκη κατάληψης νήσων τοῦ Ἀνατολικοῦ Αἰγαίου ἀπὸ τουρκικὰ στρατεύματα μὲ τὴν πρόφαση τῆς ἐπιθυμίας προστασίας τους ἀπὸ τὴ γερμανικὴ κατάληψη (ἐνῶ κάτι ἀντίστοιχο πρότεινε ἀργότερα καὶ στους Γερμανούς κατακτητές).

Ὁ Χίτλερ στὰ σύνορα καὶ ἡ τουρκικὴ «οὐδετερότητα»

Ἡ κατάσταση ἔγινε ἀκόμη πιὸ κρίσιμη τὸν Ἀπρίλιο τοῦ 1941, ὅταν ἡ Γερμανία εἰσέβαλε στὴ Γιουγκοσλαβία καὶ στὴν Ἑλλάδα. Οἱ γερμανικὲς δυνάμεις ἔφτασαν μέχρι τὰ τουρκικὰ σύνορα. Ἦταν ἡ στιγμή τῆς ἀληθείας: θὰ ὑπερασπιζόταν ἡ Ἄγκυρα τὶς ἀρχὲς τῆς βαλκανικῆς συνεργασίας ἢ θὰ ὑπέκυπτε στὴν πίεση;

Ἡ ἀπάντηση ἦρθε γρήγορα. Ὁ Χίτλερ διαβεβαίωσε τὸν Ἰνονοῦ ὅτι ἡ Γερμανία δὲν θὰ ἐπιτεθεῖ στὴν Τουρκία. Ἐκεῖνος ἀνταπέδωσε μὲ προσεκτικὲς δηλώσεις καὶ μεθοδικὴ σιωπή. Ὁ στρατὸς κινητοποιήθηκε ἀμυντικά, ἀλλὰ ἡ πολιτικὴ ἡγεσία προχώρησε ἕνα βῆμα παραπέρα: στὶς 18 Ἰουνίου 1941, ἡ Τουρκία ὑπέγραψε Σύμφωνο Φιλίας καὶ Μὴ Ἐπιθέσεως μὲ τὴ ναζιστικὴ Γερμανία. Ἦταν μιὰ πράξη ποὺ ἔστειλε σαφὲς μήνυμα: ἡ Ἄγκυρα δὲν θὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν Χίτλερ, ἀκόμη κι ἂν αὐτὸ σήμαινε τὴν πλήρη ἐγκατάλειψη τῶν γειτόνων της.

Τὸ ἐμπόριο μὲ τὸν Ἄξονα: κέρδη ἐν μέσῳ πολέμου

Ἡ οὐδετερότητα δὲν ἦταν μόνο πολιτικὴ στάση· ἦταν καὶ οἰκονομικὴ στρατηγική. Ἡ Τουρκία, βασικὸς προμηθευτὴς χρωμίου, ἔγινε πολυτίμη γιὰ τὴ γερμανικὴ πολεμικὴ βιομηχανία. Μὲ τὴ Συμφωνία Κλόδιους τοῦ 1941, ἡ Ἄγκυρα δεσμεύτηκε νὰ προμηθεύει τὸ Βερολίνο μὲ χιλιάδες τόνους χρωμίτη έναντι βιομηχανικῶν προϊόντων καὶ ὁπλισμοῦ.

Ἐνῶ οἱ Ἕλληνες λιμοκτονοῦσαν ὑπὸ κατοχή, τουρκικὰ φορτία μεταλλευμάτων κατευθύνονταν στὴ Γερμανία, ἐνισχύοντας στὴν πράξη τὴ ναζιστικὴ πολεμικὴ μηχανή. Ἡ Βρετανία καὶ οἱ Ἡνωμένες Πολιτεῖες προσπάθησαν νὰ ἐξαγοράσουν τὶς τουρκικὲς ἐξαγωγὲς γιὰ νὰ στερήσουν πρῶτες ὕλες ἀπὸ τὸν Χίτλερ, ἀλλὰ ἡ Ἄγκυρα προτίμησε νὰ ἰσορροπεῖ ἀνάμεσα στους ἀγοραστές, ἀξιοποιῶντας τὴν οὐδετερότητά της ὡς ὅπλο οἰκονομικοῦ κέρδους.

Ἠθικὸ καὶ πολιτικὸ τίμημα

Ἡ πολιτικὴ τοῦ Ἰνονοῦ προστάτευσε τὴν Τουρκία ἀπὸ τὸν πόλεμο, ἀλλὰ πλήγωσε τὴν ἀξιοπιστία της. Ὅταν ἡ Ἑλλάδα πολεμοῦσε καὶ θυσιαζόταν, ἡ Ἄγκυρα ἐπικαλοῦταν διεθνεῖς ἰσορροπίες. Ὅταν ἡ Γερμανία κατέλαβε τὰ Βαλκάνια, ἡ Τουρκία συνήπτε συμφωνίες φιλίας μὲ τὸ Ράιχ. Καὶ ὅταν οἱ Σύμμαχοι ζητοῦσαν βάση γιὰ ἐπιχειρήσεις στὴ Μέση Ἀνατολή, ἡ ἀπάντηση ἦταν ἀρνητική. Ἀκόμη καὶ ἡ ἀπόρριψη τοῦ αἰτήματος τοῦ Χίτλερ γιὰ διέλευση στρατευμάτων πρὸς τὸ Ἰράκ, πράξη ποὺ πράγματι ἀπέτρεψε τὴ γερμανικὴ πρόσβαση στὰ πετρελαϊκὰ πεδία τῆς περιοχῆς, δὲν προήλθε ἀπὸ ἀντιναζιστικὴ στάση, ἀλλὰ ἀπὸ φόβο γιὰ ἐσωτερικὴ ἀποσταθεροποίηση. Ἡ στάση αὕτη ἀκύρωσε στὴν πράξη τὸ ὅραμα τῆς βαλκανικῆς ἀλληλεγγύης ποὺ εἶχε οἰκοδομηθεῖ τὴ δεκαετία τοῦ ’30.

Τὸ τέλος τοῦ πολέμου καὶ ἡ ἀποκατάσταση τῶν σχέσεων

Μέχρι τὸ 1944, ἡ Τουρκία εἶχε παραμείνει μακριὰ ἀπὸ τὰ μέτωπα. Ὅταν ὅμως ἡ ἥττα τῆς Γερμανίας ἔγινε ἀναπόφευκτη, ἡ Ἄγκυρα ἔσπευσε νὰ ἀλλάξει πλευρά. Διέκοψε τὶς ἐξαγωγὲς πρὸς τὸ Ράιχ, ἀπέλασε τὸν Γερμανὸ πρέσβη καὶ κήρυξε πόλεμο στὸν Ἄξονα τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1945. Μιὰ κίνηση καθαρὰ συμβολική, σχεδὸν εἰρωνική, λίγους μῆνες πρὶν τὴ λήξη τοῦ πολέμου. Ἡ χειρονομία αὕτη ἐξασφάλισε θέση στὸ τραπέζι τῶν νικητῶν, ἀλλὰ δὲν ἔσβησε τὴ μνήμη τῆς ἀδράνειας.

Συμπέρασμα: Οὐδετερότητα χωρὶς ἀλληλεγγύη

Ἡ τουρκικὴ πολιτικὴ τοῦ 1940–41 ὑπήρξε ρεαλιστικὴ ἀλλὰ ἠθικὰ φτωχή. Προστάτευσε τὸ κράτος, ἀλλὰ ὄχι τὶς ἀρχές. Ἐνῶ ἡ Ἑλλάδα ὑπερασπιζόταν τὴν ἐλευθερία της ἐνάντια σὲ δύο ὁλοκληρωτικὰ καθεστώτα, ἡ Τουρκία ἐπέλεξε τὴν ἀσφάλεια τῆς ἀποχῆς, μιὰ ἐπιλογὴ ποὺ μπορεῖ νὰ δικαιολογηθεῖ στρατηγικὰ, ἀλλὰ ἐκθέτει τὸν διαχρονικὸ καιροσκοπισμὸ τῆς τουρκικῆς διπλωματίας. Ὁ Ἰνονοῦ κατόρθωσε νὰ κρατήσει τὴν Τουρκία ἐκτὸς πολέμου, ὅμως ἡ οὐδετερότητά του ἔμοιαζε περισσότερο μὲ σιωπηρὴ συνενοχή παρὰ μὲ πράξη εἰρήνης. Στὰ Βαλκάνια τῆς ἐποχῆς, ἡ Ἑλλάδα ἔγραψε ἱστορία μὲ τὴν ἀντίστασή της· ἡ Τουρκία, μὲ τὴ σιωπή της.

Ἰωάννης Σιδηρόπουλος, LL.M (LSE, UvA), δικηγόρος, Non-resident Fellow, Διπλωματικὴ Ἀκαδημία Πανεπιστημίου Λευκωσίας, Senior Fellow, Strategy International think tank.